«سکوت» رجعت به سینمای دینی است/ روایتی از سلوک مسیح

فیلم سینمایی «سکوت» به کارگردانی مارتین اسکورسیزی شامگاه سه شنبه دهم مرداد در فرهنگسرای اندیشه به نمایش درآمد و مورد نقد و بررسی قرار گرفت. به گزارش امتداد نیوز ، نمایش و نقد فیلم درام تاریخی آمریکایی «سکوت» آخرین ساخته مارتین اسکورسیزی با حضور سجاد نوروزی پژوهشگر علوم انسانی و مدیر فرهنگی هنری منطقه ۷ و محمدرضا مقدسیان منتقد سینما، برگزار شد. فیلم سینمایی «سکوت» روایتگر شورش شیمابارا و بر اساس رمان سکوت ساخته شده است. فیلمی که ساختش به دلیل مشکلات مالی و حقوقی ۲۳ سال به طول انجامید. در ابتدای نشست نقد و بررسی این فیلم، محمدرضا مقدسیان مجری مراسم و از منتقدان سینما درباره اسکورسیزی گفت: کارگردان این فیلم می گوید «در دنیا دو چیز برای من اهمیت دارد و باقی چیزها دیگر مهم نیست؛ سینما و دین» اسکورسیزی دغدغه مهمی دارد و پرداختن به موضوع دین را در سینما خیلی مهم می داند. مقدسیان ادامه داد: برای اثبات این مدعا می توان به فیلم «آخرین وسوسه های مسیح» اشاره کرد. فیلمی که شمایل غیرمتعارفی از مسیح ارائه می کرد و در آن انسان زمینی را می بینیم که رنج می کشد، درد می کشد و گاهی شک می کند. اتفاقی که در تضاد با تصویر مقدس و آسمانی رایج از مسیح است. اسکورسیزی در این فیلم یک بار دیگر به سراغ دین آمده و بر مبنای رمان سکوت اثر اندو شوساکو، این فیلم را ساخته است. سجاد نوروزی نیز در این نشست گفت: این فیلم یک اثر هنری به تمام معنا است. سرشار از تمثیل ها، استعاره ها، مفاهیم و تکنیک به بهترین وجه ممکن است. کنار فیلم «ستیغ اره ای» مل گیبسون که با این فیلم دقیقا در یک سال تولید شده اند، بازگشت به سینمای دینی را شاهد هستیم. هر دو بیش از آن که به خود مسیحیت بپردازند ارجاعات مستقیمی به سنت مسیح دارند. این رجعت به سینمای دینی و مولفه های سنت مسیح یا بهتر بگویم «سلوک مسیح» است نه متن انجیل؛ «سکوت» می خواهد همین سلوک را به ما نشان بدهد که در جایی موفق است و البته عدم موفقیت هایی نیز دارد. این نتوانستن هم از کم توانی کارگردان نیست و به کم توانی «سنت مسیحی» بازمی گردد. این پژوهشگر علوم انسانی ادامه داد: ریتم فیلم کند است اما نه به این دلیل که اسکورسیزی نمی تواند فیلم خوش ریتم بسازد، بلکه به این دلیل که می خواهد نکته به نکته و جزء به جزء راوی اتفاقات و سلوک مسیح باشد. پدر «سباستیو رودریگز» در مسیر تکوین خودش است، خویشتن خودش را با این مرارت ها شکل می دهد. سکانسی که عکس مسیح را در آب می بیند، یا سکانسی که مسیح با او حرف می زند، در واقع این نمایش ها به ما این را نشان می دهد که اسکورسیزی به دنبال بازتولید است. او می خواهد راوی آن چیزی باشد که مسیح سال ها پیش گفت، دنبال روایت امروزین و استعاره هایی از آن دوران و حتی نه اینکه روایتی ضد مدرن، بلکه روایتی سنتی از سلوک مسیح است و از هستی آدمی و نقشی که می تواند در دنیا ایفا کند. این ارجاعش به انگاره های مسیحی و دیدن یهودا را در غالب شخصیتی که مدام اشتباه می کند و مدام توبه می کند می بینیم. این فعال رسانه ای تاکید کرد: نکته مهم در این فیلم «تقابل ملیت با دین» است. مفتّشان ژاپن از بودیسم صحبت نمی کنند از ملیت صحبت می کنند. بودیسم یک لایه ای از ملیت ژاپنی و تعصب ناسیونالیستی است. ما مواجهه با سنت دینی را نمی بینیم. سنت ناسیونالیستی ژاپن، سنت خشن و خاصی بوده که نتایجی را هم به دنبال داشتهاست. از جنگ های بسیار عجیب تا کشتار جمعی. اسکورسیزی در این فیلم شاید می خواهد بگوید که «سنت مسیحی» می تواند پادزهری بر تعصبات ناسیونالیستی باشد. این سلوک آرام و ارجاع دادن ها به پارادایس و یک آینده خوب در مواجه با یک تعصب ناسیونالیستی اتفاق می افتد. ما در اسلام و در سنت خود داریم «أفضَلُ الجِهادُ کَلِمَةُ عَدلٍ عِندَ إمامٍ جائرٍ، أفضَلُ الجِهادِ کَلِمَةُ حُکمٍ عِندَ إمامٍ جائرٍ» برترین جهاد، سخن عادلانه در برابر پیشوایی ستمگر است. بسرترین جهاد سخن حق در برابر پیشوای ستمگر است نوروزی ادامه داد: درباره «سکوت خدا» در جای جای فیلم می بینیم که شخصیت ها می پرسند «چرا خدا ساکت است؟» «چرا خدا این رنج ها را می بیند و دم نمی زند». آن جایی از فیلم که به نظرم موفق نیست، دقیقا پاسخ به همین سوالات است. سنت مسیحی قابلیت های مشخصی دارد. سنت مسیحی شریعت و حکم دینی ندارد و به شما باید و نبایدهای سفت و سخت و هنجار دینی نمی دهد و شما نمی توانید بر اساس آن سلوکی داشته باشید که به شما امکان جنگندگی بر اساس این بایدها و نبایدها را بدهد. وی اضافه کرد: در واقع وقتی از سکوت خدا صحبت می شود، ارجاع داده می شود به ذات سنت مسیحی که بیشتر از این امکان گسترش موضوعی مواجه با یک پدیده ناهنجار را ندارد. شاید حلقه مفقوده ای که مارتین اسکورسیزی به دنبال آن بوده و نتوانسته به آن دست پیدا کند چون از اساس نمی توان آن را به دست آورد، «مقابله با ظلم است». سنت مسیحی این را ندارد و می گوید «برای دشمنت دعا کن» به همین خاطر در جایی بیننده ممکن است دچار پارادوکس های ذهنی شود که چرا رنج می بریم. خدایی که سنت مسیحی معرفی می کند، اهل جنگ نیست. مارکس در کتاب مسئله دین یهود می گوید: «حرف زدن از دولت مسیح توهین به مسیحیت است.» این ناتوانی ذاتی که اساسا نقص هم محسوب نمی شود، بلکه پاسخ های جامعی به سوالات زمان خود ارائه داده است. این ذات تکامل دینی است. محمدرضا مقدسیان مجری و منتقد در توضیح اینکه چرا ساختن این فیلم برای اسکورسیزی مهم بود گفت: یک مقایسه ای می توان کرد بین «آخرین وسوسه های مسیح» و فیلم «سکوت»؛ در آخرین وسوسه ها چهره خاکی و زمینی مسیح ترسیم می شود و در همان سال ها هم واکنش بسیاری را بر می انگیزد. مسیحی که عذاب می کشد، رنج می کشد، به سوی مرگ می رود و بر می گردد ولی یک نقطه اتصالی دارد، خودش را انسان بر حق می داند و احساس می کند با خداوندی که خودش ترسیم می کند در ارتباط است. تفاوت فاحشی دارد مسیح با سایر پیروانش. سکوتی در کار نیست و با خدا در ارتباط است. وی ادامه داد: اما در این فیلم، اسکورسیزی یک قدم جلوتر می آید. اگر در آخرین وسوسه ها ما نظاره گر مصائب، وسوسه های و روزهای آخر زندگی مسیح هستیم، در سکوت ما در مقام یک مسیحی معتقد قرار می گیریم. مسیح در آخرین وسوسه های ارتباطی با پدر (به اعتقاد خود مسیحیان) دارد ولی روردریگز یا سایر مسیحیانی که در ژاپن معتقد شده اند هیچ راه ارتباطی ندارند. این ها باید یا فقط اعتقاد داشته باشند یا مذهب را رها کنند. اسکورسیزی بعد از روایت آخرین روزهای زندگی مسیح حالا به سراغ مسیحیان آمده است. این منتقد سینما بیان کرد: حالا یک سوال به وجود می آید، چرا لیام نیسون نقش کریشتاواو فیریرا را بازی می کند؟ کشیشی که در ظاهر از دین مسیحیت خارج شده است. به لحاظ دراماتیک، هر وقت شخصیتی کاریزماتیک برای ایفای یک نقش مکمل انتخاب می شود حتما کارکردی دارد. لیام نیسون شخصیت کاریزماتیکی دارد اما اینجا در یک نقش منفی ظاهر شده؛ همانطور که هیچ یک از شخصیت های خود فیلم باور ندارند، هیچ مخاطبی فکر نمی کند که کشیش فیریرا از دین مسیح برگشته باشد و این تعلیق برای ما باقی می ماند. مقدسیان اضافه کرد: این اتفاق غیر از وجه دراماتیک، یک وجه عقیدتی هم دارد. انگار مارتین اسکورسیزی روایت خودش را از این موضوع که تا کجا باید در مسیحیت در مقابل فشار، تهدید و خطر مرگ مقاومت کرد و کنار نیامد دارد. جایی که هم با ایمان باشی و هم جان خودت را حفظ کنی. نوروزی هم در بخش پایانی نشست گفت: مشکلی که دقیقا در این بخش از روایت اتفاق می افتد این است که آنچه ما در پایان بندی می بینیم، هیچگونه ارتباطی با سنت مسیح ندارد، ما در سنت مسیح چیزی به عنوان «تقیه» نداریم. ما در پایان می بینیم که اینها تظاهر کردند که از دین برگشته اند. اشاراتی در انجیل متی هست، جایی مسیح به پیروانش می گوید که «اگر شما معجزه ای از من دیدید، آن را نگویید» اما این به معنای «تقیه» با نگرش «کتمان ظاهری عقاید» نیست. این پژوهشگر علوم انسانی گفت: ما در اسلام و در سنت خود داریم «أفضَلُ الجِهادُ کَلِمَةُ عَدلٍ عِندَ إمامٍ جائرٍ، أفضَلُ الجِهادِ کَلِمَةُ حُکمٍ عِندَ إمامٍ جائرٍ» برترین جهاد، سخن عادلانه در برابر پیشوایی ستمگر است. بسرترین جهاد سخن حق در برابر پیشوای ستمگر است. این یعنی دعوت به مبارزه که در سنت مسیحیت وجود ندارد. این ها در آخر در برابر یک دو راهی قرار می گیرند که هیچ کدام در سنتشان وجود ندارد. نه مبارزه و نه تقیه!