«برادر انگلستان» ؛ تجربه تازه با ریشه ای در گذشته

مرحوم قیصر امین پور در شعری معروف از خود در مجموعه «آیینه های ناگهان» می نویسد: «درد را از هر طرف بخوانی درد است» و حالا حکایت «علیرضا قزوه» حکایت همین «درد» قیصر است. او را هر طور که ببینی و از هر زاویه ای به کارش وارد شوی، همان است که از قبل دیده بودی. صریح، بی پروا و صاحب نظراتی به شدت منحصر به خودش. علیرضا قزوه چه در ایام روزنامه نگاری و چه در ایام شاعری و چه در وقت مدیریت در هند و تاجیکستان و در چند سال های اخیر در حوزه هنری همواره منشأ رویدادهایی بوده است که نامش در کنار آن به شکلی قابل اعتنا به چشم می خورده و به نوعی آن برنامه با برند و نام او عجین بوده است. این روزها قزوه در اتفاقی قابل توجه رمانی را با عنوان «برادر انگلستان» منتشر کرده است. داستان بلندی با حجمی بیش از ۳۶۰ صفحه که به گفته خودش ریشه در خاطرات او از کودکی تا بزرگسالی و البته سال های التهاب فکری او دارد.به مناسبت انتشار این رمان خبرگزاری مهر با وی به گفت وگو نشست که بخش هایی از آن در پی می آید. بعد از انتشار رمان «برادر انگلستان» این سوال بیش از همه چیز در ذهن بسیاری می چرخید که چطور شاعری که در چهار دهه گذشته همواره در متن جریان های شعری بوده و همه وقت و زندگی اش را وقف آن کرده است ناگهان به سراغ رمان رفته است؟ البته من خیلی هم بیگانه با فضای داستان و رمان نبوده و نیستم. سال های آغازین شاعری ام در دهه شصت، چند داستان کوتاه هم نوشتم که در کتابی با عنوان «در حاشیه شط» منتشر شد و از قضا نام این کتاب برگرفته از داستان کوتاه من بود. مدت ها در مجله جوانان و چند جای دیگر هم داستان منتشر می کردم. اما به باور من داستان، امری نیست که جدای از ادبیات فارسی باشد و پرداختن یک ادیب فارسی زبان به داستان نباید مایه تعجب باشد.در گذشته ادب فارسی، شعر و داستان هیچ گاه دو مقوله جدای از هم نبوده است. به یادماندنی ترین مجموعه های شعری فارسی مانند مثنوی مولانا و شاهنامه فردوسی، پنج گنج نظامی، هفت اورنگ جامی و بزرگان دیگر ادب فارسی، بیشتر از آن که شعر باشند منظومه های داستانی هستند. حتی می توان گفت که در گذشته ادب فارسی، غلبه داستان بر شعر بیشتر است. یک شاعر مسلط و سفر کرده در هفت اقلیم زبان فارسی و شش دانگ در کنار شاعری، داستان را هم بلد است. حتی تبحر این بزرگان تا بدانجاست که باید گفت شاهنامه و مثنوی از حیث قصه پردازی بر خیلی از نویسندگان امروزی ما برتری دارد و به همین خاطر معتقدم قبل از اینکه داستان نویسی در ادب فارسی پدید بیاید، شاعران بوده اند که بنای نوشتن داستان را گذاشته اند. پس تاکید می کنم کسی که خودش را ادیب می داند باید در کنار شعر از داستان هم بهره ای برده باشد. قبول دارید که داستان و رمان دو مقوله متفاوت هستند؟ رمان، داستانی است که موضوعات متنوع تر و دامنه بیشتری دارد. مثل یک دو ماراتن است. سرزمین بیشتری را طی می کند و روایت های بیشتری را برای ما می گوید. تعریف های جدید از رمان که خیلی از آن را نیز غربی ها آورده اند، نباید همیشه ملاک تعریف های ما باشد. به باور من گذشته پرافتخار ادب فارسی باید بیشتر از این مورد توجه ما قرار بگیرد. در این پیشینه است که می بینیم شاعر توان نقل و روایت را در کنار شاعری دارد و به ظهور هم رسانده است. شما سعدی و گلستانش را ببینید. گاهی داستانک هایش آنقدر عمق دارد که همان حکایت کوتاه از حیث فرم و محتوا با یک رمان امروزی برابری می کند. با این تفسیر اینطور برداشت کردم که شما سعی داشتید با رمان نویسی شخصیت کاری ادبی خود را با تکیه بر سنت ادبی ایران تکمیل کنید. درست حدس می زنم؟ من شاعری هستم که سنت شعری گذشته را خوب خوانده ام، به آن وفادارم و از آن نبریده ام. نوآوری هایی هم اگر دارم مبتنی بر سنت و فضای آن است. سنتی که با ادب فارسی و محتوای قرآنی آن آمیخته است.امروز اگر شما بروید در تاجیکستان که با ما هم زبان هستند و با ادیبان آنجا صحبت کنید؛ آنها نمی گویند شاهنامه فردوسی؛ می گویند داستان فردوسی. به پنج گنج نظامی هم می گویند داستان نظامی. آنها داستان را منظومه شعری می دانند و البته به آنچه ما داستان می نامیم، «حکایت» می گویند. این همان سنتی است که من از آن یاد می کنم. من هنوز متوجه نشدم که شما با تعریف اروپایی و غربی داستان مخالفید یا اینکه تعریف دیگری دارید؟ من مخالفتی با این تعریف ها ندارم. حتی معتقدم از تجربیات نوین آن ها هم باید استفاده کرد. اتفاقا ادبیات تعریف وسیعی دارد اما من می گویم گذشته ادبی مان را فرا یاد بیاوریم. من می گویم قبل از آن که غربی ها تعریف دقیقی از رمان و داستان داشته باشند ما تعریفی از داستان داشته ایم. در ادبیات روسیه امروز، در کنار داستان و رمان عباراتی مانند پاوست و آچرک داریم و قالب هایی که شبیه گزارش نویسی و سفرنامه نویسی و بداهه نویسی است. این اسامی شاید امروز و در ادبیات ما وجود نداشته باشد اما مسلما تجربه هایی در این بیش از هزار و یکصد سال ادب فارسی داریم که امروز خیلی هایش در دسترس ما نیست و حتی فرصت چاپ را پیدا نکرده است. مثلا گزارش نویسی صریح را که شبیه خاطره است را جزو ادبیات داستانی محسوب می کنند و شاید ما چنین نکنیم. داستان نویسی مدرن ما از زمان هدایت و جمال زاده شکل گرفته اما قبل از آنها چه در مشروطه و چه در دوره ادبیات بازگشت و چه در سبک هندی و عراقی و خراسانی، داستان و حکایت و قصه پردازی در ادبیات ما زنده بوده است. این ما هستیم که امروز تقسیم بندی میان شعر و داستان ایجاد کرده ایم. می گوییم تو شاعری اما فقط شاعر کودک، توشاعری اما فقط شاعر شعر سپید و یا چون سپید می گویی غزل و قصیده نگو. شما با این تقسیم بندی مخالفتی دارید؟ مشکلی ندارم اما می شود آدمی بود که همه این قالب ها در تو بگنجند و تعریف شوند. ما در روزگارمان شخصیتی مثل قیصر امین پور داشته ایم که این مرزها را شکسته است. وقتی نثر می نویسد حاصلش می شود «طوفان در پرانتز» که فلان رمان نویس مدعی امروز از پس آن بر نمی آید. رباعی و غزل و دو بیتی اش هم می شود «در کوچه آفتاب» و غزلش می شود «تنفس صبح» و «آینه های ناگهان» و «دستور زبان عشق». رساله دکتری هم که می نویسد حرف های تازه دارد. در ادبیات کودک هم که می آید، حرف تازه دارد. او مثل جراحی است که می تواند چندین عمل دشوار را انجام دهد. این یعنی شش دانگ بودن. در گذشته ادبیات فارسی ما سعدی و بیدل را داریم. هم نثر قوی دارند، هم مثنوی و هم غزل و قصیده و تازه اهل منبر و موعظه هم هستند. طیبات هم دارند یعنی در شعر عربی تکمیل اند. همه آثار هم استوار و محکم هستند. در تمام قالب ها هم کار کرده اند. اینها ادیب شش دانگ هستند.ما امروز ادیب شش دانگ کم داریم. دلخوش کرده ایم به تقسیم بندی هایی که گفتم و دوست نداشته ایم چند بعدی باشیم. چرا نوشتن رمان «برادر انگلستان» با این تفاصیل که برشمردید سه دهه طول کشید و اینقدر دیر نسخه نهایی آن قابل خواندن شد؟ این رمان و نوشتنش برای من یک تجربه تازه بود که ریشه در گذشته من دارد. من در فضایی زندگی می کنم که خیلی از آثارم منتشر نشده است. مثلا من کلی دوبیتی محلی منتشر نشده دارم. این رمان را در این اواخر فقط فیزیکی نوشته ام اما کلیت آن از کودکی در ذهنم نوشته شده بود. این رمان بخش زیادی از خاطرات نوشته شده و نشده من از کودکی را شامل می شود که البته ارجاعاتی به مسائل امروز ما هم دارد. منظورتان از «مسائل امروز» چیست؟ من در یکی دو سال اخیر فضای جامعه را طوری دیدم که همخوانی زیادی با فکر و ذهنم نداشت. متاسفانه حسم خوب نیست. ما شاعران، حکم آن قناری هایی را داریم که روزگاری در معدن ها نگهداری می شدند. اگر می خواست معدن ریزش کند یا هوا آلوده بود قناری ها با سرو صدا و ترک آن معدن آنها را خبردار می کنند. این سال های اخیر نوعی لجام گسیختگی فرهنگی و اجتماعی در جامعه وجود دارد که جای بیانش در داستانم بود. من آدمی هستم که تجربه پنج سال کار در هند و دوسال در تاجیکستان را دارم. تجربیات و دیده هایم در جاهای مختلف جلوی چشمم بوده و هست. اگر زودتر از این ها این رمان می خواست شکل بگیرد این تجربه ها در دست من نبود تا دستمایه کارم بشود. مسائل اخیری که بر ما گذشت و محاصره ای که بر ملت ما گذشت، پیش روی من بوده و هست و در این رمان باید از آنها یاد می شد. گذشته من و خاطرات خوب و تلخم باید در این رمان می آمد که فکر می کنم آمده است. شما وقتی می خواهید شعری بلند بگویید به اندازه مثلا ۲۰ صفحه در آن شعر می توانید صحبت کنید و وقتی رمان می نویسید به اندازه ۴۰۰ صفحه رمان می توانید حرفتان را بزنید. رمان مثل یک راه پیمایی طولانی است و در آن تکه تکه حرف ها و نظراتم درباره موضوعات مختلف آورده شده است. حرف هایی که در این رمان آمده حرف هایی است که نمی شد در شعر از آنها سخن بگویم. مثلا شما شخصت اسماعیل در رمان من را ببینید که نمادی است از انسان هایی که بر سر عقیده شان در این سرزمین جان داده اند. ما امروز چقدر از این اسماعیل ها داریم؟ از شهید حججی بگیرید تا اسماعیل هایی که جایی پیدا نمی کنند تا برای عقیده شان بجنگند. یا جوان هایی که مشکلات اقتصادی و فرهنگی دارند. روایت اسماعیل روایت انسان مظلومی در این سرزمین است که دستش به جایی نمی رسد و من و شما امثال آنها را زیاد دیده ایم. از این دست حرف ها در رمانم به رمز و ایهام زیاد گفته شده است.