مخاطرات ادبیات از نگاه تزوتان تودورف چیست؟

در نخستین نشیت ادبی بوطیقا کتاب ادبیات در مخاطره اثر تزوتان تودورف مورد بررسی قرار گرفت. به گزارش امتداد نیوز ، نخستین میزگرد از سری میزگردهای آزاد ادبی بوطیقا روز سه شنبه ۳۱ مرداد ۹۶ به نقد و بررسی کتاب «ادبیات در مخاطره» نوشته تزوتان تودوروف و ترجمه محمدمهدی شجاعی اختصاص داشت. این میزگرد با حضور ابراهیم اکبری دیزگاه، حسن صنوبری، محمدقائم خانی، محمدرضا وحیدزاده و بهاره ارشدریاحی روز سه شنبه ۳۱ مرداد ۹۶ در موسسه شهرستان ادب برگزار شد.  در ابتدای نخستین میزگرد بوطیقا، محمدقائم خانی داستان نویس و پژوهشگر حوزه ادبیات داستانی درباره ی علت اهمیت این کتاب بیان کرد: فرم حدود یک دهه جزو جریان اصلی ادبیات ایران بود. این کتاب به ما کمک می کند با وجود تمام تضادهایی که در رابطه با فرم و ساختار وجود دارد، بتوانیم جایگاه فرم و نسبت آن با جایگاه های دیگری مثل لذت بردن از ادبیات و کارکرد معنا را پیدا کنیم.» این نویسنده خاطرنشان کرد: «به نظر می رسد تودوروف در کتاب «ادبیات در مخاطره» آنتی تزی برای تزهای قبلی اش بیان می کند. در بخش دیگر جلسه ابراهیم اکبری دیزگاه منتقد و نویسنده رمان هایی چون «برکت» و «شاه کشی» با اشاره به کتاب های دیگر تودوروف گفت: از همان ابتدا دغدغه ی تودوروف این بوده که با ادبیات طوری برخورد کند که بتواند از طریق آن برای زندگی معنا پیدا کند. تودوروف نمی تواند ادبیات را از زندگی جدا کند.» این نویسنده خاطرنشان کرد: این کتاب علاوه بر این که توبه نامه است، وصیتنامه ی تودوروف نیز محسوب می شود. در ادامه خانم بهاره ارشدریاحی درباره ی نیازهای خاص هر دوره به سبک های مختلف ادبی گفت: به نظر من این کتاب توبه نامه  تودوروف نیست. او دارد اعتراف می کند که نیاز زمانه عوض شده و نگاه فرمالیستی به ادبیات دیگر پاسخگوی این نیازها نیست و منقضی شده است. این به این معنا نیست که نگاه فرمالیستی در دوره ی زمانی خودش اشتباه بوده است. حسن صنوبری شاعر و منتقد ادبی در ابتدای سخنانش گفت: من معتقد نیستم که در این کتاب کاملاً نظر تودوروف عوض شده، بلکه وی زیاده روی در نظریات اولیه ی ساختارگرایانه ی خودش را در طرفداران جوان تر دیده و تصمیم گرفته در برابر افراط سکوت نکند.» اکبری دیزگاه درباره ی این عملکردهای افراطی توضیح داد: «تودوروف معتقد است وقتی همه چیز را در قالب نظریه های ادبی ببریم و در آن افراط کنیم بعد از مدتی نویسنده دیگر به مخاطب کاری ندارد، فقط برای منتقد می نویسد. محمدرضا وحیدزاده پژوهشگر حوزه هنر سخنان خود را این گونه آغاز کرد: استدلال تودوروف را درباره ی لزوم فاصله گرفتن مدارس از فرم به لحاظ منطقی نمی پذیرم. من مثل گذشته ی تودوروف معتقدم که کار مدارس و دانشگاه ها همین است؛ باید کمی به نگاه فرمالیست ها نزدیک شوند. در مقام و جایگاه آموزش ادبیات باید یاد بدهیم که ابزارهای دستیابی به متن و معنا چه هستند.» صنوبری در تکمیل سخنان وحیدزاده گفت: «برای حل این مشکل باید از افراط و تفریط جلوگیری کرد. هرکسی که می خواهد درباره ی ادبیات حرف بزند باید بتواند آزادانه هم درباره ی ساختار، هم درباره ی معنای آن حرف بزند.» وحیدزاده در همین رابطه گفت: «من در ذهنم در حالت انتزاع محدودیت ندارم و می توانم هر چیزی را تصور کنم ولی بعد می بینم ذات و طبیعت ادبیات به این انتزاع من تن نمی دهد و خودش را محدود نمی کند. در بخشی دیگر از جلسه محمدقائم خانی در ادامه ی بحث تفکر انتزاعی بیان کرد: مسئله دیگری که تودوروف در این کتاب بر آن تاکید می کند مسئله ی روشنگری با تکیه بر نظریات کانت است. کانت اولین کسی بود که به ما استقلال هنر را به مثابه یک امر ساختنی نسبت به امور انتزاعی نشان داد.» خانی در ادامه تاکید کرد: «تودوروف از این نوع تفکر فاصله می گیرد و نوعی بازخوانی روشنگری بر مبنای حقیقت و خیر انجام می دهد، با رویکردی بینابینی بین جریان مارکسیستی و پست مدرن.  این نویسنده خاطرنشان کرد: تودوروف در این کتاب به ما می گوید که به طور کلی از سیطره ی ابزار در ادبیات بیرون بیاییم. ما باید از نقد ادبی به عنوان ابزار در معنای واقعی کلمه استفاده کنیم؛ کمک کننده برای بیرون آوردن معنا از متن.» سپس وحیدزاده گفت: « ما با دردی که تودوروف به آن اشاره می کند شباهت هایی داریم اما اگر بخواهیم علاجی برای این دردها پیدا کنیم حتماً باید تصور دقیق تری درباره ی وضعیت فعلی دانشگاه هایمان داشته باشیم. دانشگاه های ما در دوره ی قرون وسطی تا حدی متمایل به دوره ی مدرن قرار دارند. در ادامه بحث صنوبری خاطرنشان کرد: مشکلی که در رشته  زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های ما وجود دارد رجوع افراطی به متون بیرونی است. به همین دلیل اکثر دانشجویان رشته  زبان و ادبیات فارسی در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا حتی اگر بخواهند به محتوا بپردازند هم سراغ فلسفه، عرفان، جامعه شناسی یا روانشناسی می روند.  وی افزود: در تمام این شکل های افراطی ما می خواهیم متن را با عینک های محتوایی یا ساختاری بیرون از ادبیات ببینیم. قرار بود این عینک ها در خدمت شناخت متن باشند ولی الان شناخت خود این عینک ها تبدیل شده به مسئله  اصلی آکادمیسین ها. محمد رضا وحیدزاده نیز با اشاره به تجارب تودوروف در زمینه  نقد ادبی اظهار کرد: حرف تودوروف این است که باید از ادبیات لذت ببرید. ادبیات می خواهد تجربه  زیسته  شما را غنا ببخشد. در بخش دیگری از جلسه صنوبری با بیان اینکه کتاب «ادبیات در مخاطره» او را یاد کتاب «شاعری در هجوم منتقدان» دکتر شفیعی کدکنی انداخت، گفت: انگار هروقت در نقد ادبی و بلاغت پیشرفت های زیادی حاصل شده، در ادبیات خلاقه بازمانده ایم. چه اینکه درد وران حزین لاهیجی هم بلاغت سنتی و نظریات ساختارگرایانه بسیار پیشرفته و مورد توجه بودند و هم زمان شاهد افول سبک هندی بودیم. در پایان جلسه بوطیقا اکبری دیزگاه در جمع بندی صحبت هایش تاکید کرد: «ما می توانیم از شجاعت این منتقد ادبی یاد بگیریم. ما باید فرهنگ نقد کردن را بیاموزیم. در حال حاضر در هیچ کدام از نقدها پرسش اساسی وجود ندارد؛ نه از نویسنده، نه از منتقد، نه از جامعه ی ادبی.»