جنایت و معما، روی کاغذ !

خراسان/ سوزان سانتاگ، نویسنده و منتقد نامدار معتقد است «تا وقتی که ما از خواندن صفحه حوادث روزنامه ها لذت می بریم، تا وقتی که دوست داریم قاتل را بشناسیم و تا وقتی که کنجکاویم بدانیم پشت دیوارهای خانه همسایه مرموزمان چه می گذرد، از داستان پلیسی هم لذت می بریم.» ادبیات جنایی معمایی، یکی از گونه های جذاب و محبوب داستان در دنیا و ایران است که عرصه ای خیالی برای تقابل هیجان انگیز حق و باطل و فرصتی است برای به چالش کشیدن ذهن مخاطب برای سردرآوردن از پاسخ سوال ها و ابهام ها و حل معماهای ساده و پیچیده. شاید این روزها که رمان «قهوه سرد آقای نویسنده» اثر «روزبه معیـن»، نمونه ای مدرن و فلسفی- روان شناسانه از این گونه ادبی، با استقبالی گرم در کشورمان روبه رو شده، فرصتِ مغتنمی باشد برای پرداختن به سیر تا پیاز این ژانر پرمخاطب در دنیا و ایـران. چه از علاقه مندان این حوزه هستید، چه تابه حال تجربه مطالعه این گونه داستان ها را نداشتید، پیشنهاد می کنیم پرونده امروز را از دست ندهید. ادبیات جنایی معمایی، چگونه شکل گرفت و چه مشخصاتی دارد؟ ژانر جنایی، معمایی، گونه ای از داستان است که در آن، جنایت و انگیزه هایش واکاوی می شود. این نوع رمان ها از منظر کلاسیک، اغلب یک ساختار مشترک دارند. ابتدا جرمی تعریف می شود، بعد قتلی اتفاق می افتد، تحقیقی صورت می گیرد و در آخر هم قاتل یا بزهکار دستگیر و به دست عدالت سپرده می شود یا با مقاومت در برابر مأموران قانون و قهرمان داستان، به هلاکت می رسد. امروزه رمان های جنایی در زمره محبوب ترین ژانرهای ادبی جهان به حساب می آیند. کافی است سری به سایت فروش اینترنتی «آمازون» بزنید تا متوجه شوید در میان پرفروش ترین کتاب ها، حداقل چهار کتاب اول در این گونه می گنجد. با مراجعه به سایت های بزرگ فروش کتاب دنیا و با یک جست وجوی ساده، شاید به جرئت بتوان ادعا کرد از هر پنج کتابی که به انگلیسی منتشر می شود، یکی به ژانر جنایی و زیر مجموعه هایش تعلق دارد. کتاب پشت کتاب؛ روایت هایی هیجان انگیز از ماجراهای قاتلان، مقتولان، سارقان، کلاهبرداران، جاعلان، روانی ها، مأموران مخفی و کارآگاهانی که درگیر قتل، توطئه، دسیسه، راز یا معمایی خاص شده اند. ژانر جنایی که برای اولین بار در سال ۱۸۴۱ میلادی توسط «ادگار آلن پو» با داستان کوتاهی به نام «قتل در خیابان مورگ» پایه گذاری شد، بسیار سریع رشد کرد و در مدتی کوتاه به محبوبیت رسید. بعدها این گونه ادبی، تحت سیطره نویسندگان آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی قرار گرفت و طی چند دهه اخیر با آثار استیفن کینگ وارد فضای جدیدی شد. فرم حیرت انگیز این گونه ادبی، نشان داد که در مقابل مخالفان، بسیار سرسخت و برای موافقان، بسیار انعطاف پذیر است و می تواند هر سلیقه ای را اقناع کند. ماجراهای این ژانر می تواند در هر کشور، شهر یا روستایی از دنیا اتفاق بیفتد و با هر گویشی به نگارش درآید. از همین رو به خوانندگان نقاط مختلف جهان، فرصت می دهد با شخصیت ها، فرهنگ ها و جغرافیاهای اجتماعی یا فیزیکی جدید آشنا شوند. ادبیات جنایی معمایی چه زیرمجموعه هایی دارد؟ ژانر معمایی؛ روایتی که بر معما و اسرار تکیه دارد. داستانی که از نگاه یک قهرمان یا ضدقهرمان بیان می شود، جنایت یا عدم تعادلی اتفاق می افتد و در انتها با مرگ یکی از این دو نفر به پایان می رسد یا به دست عدالت سپرده می شوند. پلیس در این ژانر یا نقش محوری ندارد، یا حضورش کم رنگ است. از مشهورترین رمان های معاصر در این ژانر، می توان به «دختر گمشده» نوشته «جلیلیان فلین» و «کد داوینچی» نوشته «دن براون» اشاره کرد. رمان «فیل در تاریکی» آقای «قاسم هاشمی نژاد» نیز به همین ژانر تعلق دارد. رمان«قهوه سرد آقای نویسنده» کمابیش در این گونه قرار می گیرد. ژانر جاسوسی؛ داستانی که روایتگر جنگ پنهان میان سرانِ دولت ها با هم یا با دولت های دیگر است. در این گونه، مأموران اطلاعاتی نقش محوری روایت را به عهده دارند. «یان فلمینگ» با داستان های «مأمور ۰۰۷ » خود پیشگام این ژانر بود. اینک «دنیل سیلوا» و «تام کلانسی» در صدر مشهور ترین نویسندگان ژانر جاسوسی قرار دارند. ژانر حقوقی؛ عمده شخصیت های این ژانر را وکلای دادگستری و دیگر عوامل دادگاه ها تشکیل می دهند و هدفشان اثبات بی گناهی یا گناهکار بودن شخص متهم داستان است. مشهورترین نویسنده این ژانر «جان گریشام»ِ آمریکایی است. ژانر پلیسی؛ داستانی است که در آن یک یا چند تبهکار، مرتکب جنایت می شوند و پلیس یا کارآگاه به عنوان یک شخصیت محوری ایفای نقش می کند. ژانر پلیسی که اصلی ترین گونه ادبیات جنایی است، خود به چند زیر ژانر تقسیم می شود: ژانر کارآگاهی؛ رمان های کلاسیک پلیسی و معمایی که در ابتدای داستان، فردی به قتل می رسد و کارآگاه خصوصی یا پلیس باید به واسطه مدارک موجود، قاتل را از میان چند مظنون شناسایی کند. در این گونه از رمان ها، پلیس یا کارآگاهی که نقشی محوری ایفا می کند، تنهاست و طی داستان هم با خطری مواجه نمی شود. این داستان ها معمولا اکشن نیست و صرفاً از طریق سند و مدرک پیش می رود. طلایه دار مشهور این سبک پلیسی، «آگاتا کریستی» بود که در ایران هم طرفداران بسیاری دارد. از نویسندگان مشهور معاصر این سبک هم می توان به «رابرت گالبریث» و «لوییز پنی» اشاره کرد. ژانر هارد بویل؛ این گونه نیز مانند ژانر کارآگاهی، سبکی معماگونه دارد ولی کارآگاه یا پلیس داستان، بیشتر به قدرت فیزیکی خود اتکا می کند و داستان تا حد زیادی اکشن است. «ریموند چندلر» با خلق شخصیت «فیلیپ مارلو» در این ژانر، خوش درخشید و این گونه ادبی را به شهرت رساند. از نویسندگان معاصر نیز می توان به «مایکل کانلی» و کارآگاه معروفش «هری بوش» اشاره کرد. ژانر تریلر؛ این گونه پلیسی معمولا معمایی ندارد و بر مبنای تعلیق و چالش جلو می رود. خواننده کتاب، قاتل را می شناسد و با پلیس محبوبش تا آخر رمان، با ماجراهای خونین و دراماتیکش همراه می شود. شاید بتوان گفت دلیل مهم علاقه بیشتر مخاطبان به این ژانر پلیسی، دوگانگی روایت نویسنده است. ادبیات جنایی معمایی، در ایران چه جایگاهی دارد؟ در ایران، طرفداران این گونه ادبی که تعدادشان هم کم نیست، بیشتر آثار ترجمه ای را دنبال می کنند. مثل بسیاری از قالب ها و گونه های دیگر ادبی، ادبیات جنایی هم در کشور ما پدیده ای وارداتی محسوب می شود. اگر به پیشینه ترجمه ادبیات جنایی معمایی در کشور مان نگاه کنیم، متوجه می شویم این ژانر از ادبیات، سابقه ای تقریبا صد ساله دارد؛ یعنی اندک زمانی بعد از نهضت ترجمه در ایران (اواخر عصر قاجار) اواخر دهه 30 و اوایل دهه 40 را باید اوج دوران محبوبیت رمان های پلیسی در ایران به حساب آورد که همزمان، رشدی کمی و تا حدی کیفی داشت. در این سال ها علاوه بر عناوین تازه ای از کتاب های جنایی معمایی که منتشر شد، بیشترِ پاورقی های جنایی «ذبیح ا... منصوری»، دوباره و این بار در قطع جیبی به صورت کتاب منتشر شد و «عنایت ا... شکیباپور» در یک مقطع چند ساله، اغلب رمان های «موریس لبلان» را به فارسی برگرداند. اما بیشتر جهش کیفی در ترجمه آثار جنایی معمایی کشورمان در ابتدای دهه 40، مدیون آثاری ا ست که سه ناشر با رویکرد حرفه ای ارائه کردند؛ یکی «نشر امیرکبیر» که متاثر از نمونه های مشابه خارجی، مجموعه ای قابل اعتنا از آثار «ژرژ سیمنون» و «آگاتا کریستی» را در قطع جیبی به بازار ارائه داد، دیگری، «انتشارات پرستو» که آثاری پلیسی منتشر کرد و بیشترشان از دسته ای بودند که در سینما هم از آن ها اقتباس شد و ​«نشر گلچین» که در آن سال ها سری داستان های «جیمز باند» اثر یان فلمینگ، آثاری از جان لوکاره و میکی اسپلین را منتشر کرد و با توجه به کیفیت این آثار، نقش مهمی در ارتقای نشر کتاب های معمایی جنایی ایفا کرد. در دهه 60پاورقی نویسی در مطبوعات و همچنین رمان عامه پسند و در کنار آن رمان پلیسی که در ذهن بیشتر مخاطبان، بخشی از رمان عامه پسند محسوب می شد، رو به افول رفت. در این ایام تقریبا بساط کتاب های جیبی و بسیاری از ناشران زرد برچیده شد. محبوب ترین جلوه ادبیات جنایی معمایی در دهه 70 ایران، پاورقی های «احمد محققی» بازپرس ویژه قتل عمدِ تهران در مجله «خانواده» بود که ماجراهای مربوط به قتل های جنجالیِ دوران کارش را به شکل داستان های دنباله دار، منتشر می کرد. در د هه 80، اما ناشران بیشتری به ادبیات جنایی معمایی روی خوش نشان دادند. دهه 80 ایران تقریبا دهه ای بود که به ادبیات جنایی به شکلی علمی تر و آکادمیک تر نگاه شد و منتقدان و مترجمان تلاش کردند با توجه به ابزار رسانه، این گونه را به عنوان گونه ای که دارای ارزش ادبی است و صرفا برای سرگرمی و تفنن نیست، معرفی کنند. مرور 3 نمونه از پرفروش ترین رمان های جنایی معماییِ فارسی رد پای ماجراهای پلیسی در ادبیات ایران مهین ساعدی- سال های زیادی از زمانی که ادبیات جنایی معمایی در ذهن مردم تداعی کننده ادبیات عامه پسند بود، گذشته است و حالا دیگر این سبک آثار در میان علاقه مندان جدی ادبیات، طرفداران خاص خود را دارد. با هم، چند نمونه از جذاب ترین ها و پرفروش ترین هایش را مرور می کنیم. قلب های بی تپش/ مهراد مراد این کتاب بعد از داستان «مرا به فردا برسان»، دومین رمان پلیسی مهراد مراد است و به برشی از زندگی یک افسر آگاهی می پردازد. قهرمان داستان، همسرش را در یک حادثه جنایی از دست داده و هم اکنون شب های تنهایی اش را در کنار روح او به صبح می رساند. داستان این کتاب معمایی نیست و به رغم چالش های زیاد، بسیار پرشتاب جلو می رود. مردی که پس از مرگش هم، جنایت می کرد/ فواد فاروقی در این داستان، «سیف القلم» بیماری روانی است که خودش را پزشک معرفی می کند. او در یکی از محله های شیراز مطبی دایر کرده و با این حیله، زنان و دختران را به دام می اندازد و به قتل می رساند. از قرار معلوم، سیف القلم از نوجوانی، به ارتکاب جنایات دلخراش مشغول بوده و در هندوستان، 61 فقره جنایت مرتکب شده! مکافات جنایات/ ناصر بیگدلی موضوع این کتاب، خاطرات نویسنده آن، «ناصر بیگدلی» از سال ها خدمت در بخش بازرسی اداره آگاهی و مبارزه با تبهکاران است. نگارنده با ذکر ماجراهایی با عنوان های «خیابان خلوت»، «قربانیان خشونت»، «عقرب ها»، «وسوسه»، «حماسه فرار» و «کینه کور»، به برخی از جنایات واقعی تبهکاران و همچنین مجازات های آن ها اشاره می کند. در تهیه این پرونده از خبرگزاری «مهر» و «باشگاه خبرنگاران جوان» کمک گرفتیم. با کانال تلگرامی «آخرین خبر» همراه شوید