۸ فیلم برتر «آندری وایدا»، مردآهنین سینمای لهستان

فیلم خاکسترها فیلمی حماسی چهار ساعته سیاه و سفید و بسیار زیبای سینماسکوپ در مسابقه اصلی فستیوال فیلم کن سال 1966 برنده بهترین جایزه شد. این فیلم براساس رمان مشهوری از استفان زرومسکی ساخته شده و داستانش در اوایل قرن 19 میلادی در دوره ناپلئون و در لهستان اتفاق افتاده است.

خاکسترها (The Ashes) (1965) این فیلم حماسی چهار ساعته سیاه و سفید و بسیار زیبای سینماسکوپ در مسابقه اصلی فستیوال فیلم کن سال 1966 برنده بهترین جایزه شد. این فیلم براساس رمان مشهوری از استفان زرومسکی ساخته شده و داستانش در اوایل قرن 19 میلادی در دوره ناپلئون و در لهستان اتفاق افتاده است. فیلم، تصویری از کشوری تجزیه شده را که هم زمان به دنبال استقلال و در عین حال از کسبش ناتوان است نشان می دهد. تکان دهنده ترین صحنه فیلم جایی است که سربازان لهستانی ارتش ناپلئون، شورشیان سیاه پوست را در سنت دومینگو قتل عام می کنند. برده هایی، برده های دیگری را در بازی ژئوپولیتیکی بازیگردان هایی بزرگ نابود می کنند. آخرین صحنه فیلم، عقب نشینی ارتش بناپارت از مسکوی پوشیده شده در برف سفید است. این صحنه به زیباترین شکل ممکن تناقضش با فیلم ناپلئون اَبِل گنس را نشان می دهد. خاکسترها و الماس ها (Ashes and Diamonds) (1958) این فیلم یکی از شاهکارهای وایدا و نماینده مدرسه فیلم لهستان است: جنبشی که از پشت پرده آهنی بیرون آمد و به سرعت لهستان را تبدیل به نقطه ای مهم در نقشه فیلم اروپا کرد. این فیلم براساس رمانی کوتاه از یرژی آندریوسکی ساخته شده و وایدا قصد دارد تا تحریف ایدئولوژیکی منبع را برعکس جلوه دهد تا تماشاگر با سربازان ضدکمونیست همدردی کند و پس از جنگ تلاش هایش را ببیند و درک کند (پس از جنگ آزادی لهستان با سلطه شوروی تضعیف می شود). اِزبیگنیِف سیبولسکی با نمایشی شگفت انگیز، حسی به شدت ناراحت کننده را به بیننده القا می کند. این فیلم تصاویر ماندگار بسیاری دارد؛ در یکی از صحنه ها هم چنان که کلیسایی با صلیبی برعکس و آویخته بمباران می شود سیبولسکی در حین نوشیدن شات های ودکا به یاد دوستان زمان جنگش می افتد (برای یادآوری روح های از دست رفته آتش به پا می شود). فیلم احیای مردگان اسکورسیزی از لحاظ بصری به شدت وام دار این فیلم است. استاد یونانی تئو آنجلو پولوس نیز این فیلم را یکی از ده شاهکار سینمای جهان می داند. دانتون (Danton) (1983) این فیلم در فرانسه ساخته شده و بیشتر عواملش فرانسوی هستند. در این درام سیاسی در قالب پوشش های زمان انقلاب، فرانسه به تصویر کشیده شده است اما درواقع تغییرات بزرگ سیاسی اواخر دهه هفتاد و جنبش همبستگی لهستان را به نمایش می گذارد که با قانون رزمی بی رحمانه در سال 1981 به پایان رسید. این فیلم با بازی درخشان ژرار دوپاردیو و دیالوگ هایی بر مبنای تفکرات سیاسی، یکی از فیلسوفانه ترین کارهای وایدا و از شاهکارهای او بعد از فیلم خاکسترها و الماس ها است. کلاس مرده (Dead Class) (1977) این فیلم، مستندی کمتر دیده شده از کارهای منحصر به فرد نویسنده تئاتر تادئوش کانتور است. فیلم، یکی از کارهای مدرنی است که به تمامی مراحل تولید صحنه نمایش اصلی احترام می گذارد و از تعلق خاطر وایدا به تئاتر می گوید. گروهی به ظاهر دیوانه که به شکل پیرها درآمده اند و لباس هایی کهنه پوشیده اند در کلاس درسی جمع می شوند و دیالوگ هایی تکراری ادا می کنند. صحبت هایشان به شدت بوی کودکی می دهد و در عین حال یادآور عبارات دوران تحصیل در کودکی است. در این فیلم، ایده «تئاتر مرده» کانتور کاملا به منصه ظهور می رسد؛ در آخر، درست مانند فیلم عروسی ساخته شده در سال 1972 احساس می کنید شاهد جادوی ارواح، پیش از فاجعه هولو کاستِ اروپا هستید. جادوگران بی گناه (Innocet Sorcerers) (1960) این فیلم هم با فیلم نامه ای از یرژی آندریوسکی، فیلمی در ابعاد کوچک است. وایدا برای نخستین بار تصمیم گرفت به نسل جوان پس از جنگ بپردازد. این فیلم بیشتر حول و حوش د و بازیگر می چرخد؛ تادئوش ومنیتسکی در نقش مردی ورشویی و علاقه مند به مد و کریستینا استیپولکوسکا در نقش دختری سرخورده که با هم لاس فیلسوفانه می زنند. با این که این فیلم در هنگام اولین اکرانش به علت دیالوگ های موذیانه ای که داشت مورد بی مهری قرار گرفت و آن قدرها که باید مورد توجه قرار نگرفت. در سال های بعدتر کم کم تازگی خود را به دست آورد. فیلمی با فیلم نامه ای مشابه در ویلیامزبورگ با بازی ادم درایور و گرِتا گِرویگ ساخته شده که کلاسیکی فوری و عجیب از نگرانی و دلهره است. کاتین (Katyn) (2007) وایدا در سال 2000 جایزه اسکار افتخاری را شخصا از دستان فوندا گرفت اما در 2007 او یکی از نامزدهای بهترین فیلم خارجی زبان بود. این فیلم پراضطراب براساس کشتار فاجعه آمیز جنگل های کاتین در 1940 ساخته شد. در این کشتار، ماموران اتحاد جماهیر شوروی در حدود 10000 لهستانی (بیشتر از قشر روشنفکر و افسران) را به قتل رساندند و جسدهایشان را در گورهای دسته جمعی دفن کردند. لحظه های پایانی فیلم، به صحنه های هولناک کشتار می پردازد. با این که این که این صحنه ها آن قدرها قابل دیدن نیست اما اثباتی بر جنایت هایی است که تا سال 1989 انکار می شدند و کسی اجازه گفتن حقیقت را نداشت. سرزمین موعود (The Promised Land) (1975) جایزه اسکار هیچ گاه از فیلم هایی با اتهامات ناعادلانه ضدیهودی دفاع نمی کند (در حقیقت وایدا همه اسامی ضدیهودی را در رمان منبع ولادیسلاو ریمونت حذف کرده بود). اما اکنون، به لطف دی وی دی هایی که شرکت بریتانیایی سِکِند ران تولید کرده، بیننده متوجه می شود که این حماسه بزرگ سرمایه داری قرن نوزدهم در شهر چندفرهنگی لودز چقدر بلندپروازانه بوده است. برش های مختلفی از دو ساعت تا پنج ساعت از این فیلم وجود دارد اما نسخه سه ساعته بهترین نسخه آن است. این فیلم تصویری غنی از مبارزات طبقاتی قرن نوزدهم و جاه طلبی های شخصی است و در کنار فیلم های مهاجرین و سرزمین جدید از کارگردان سوئدی یان ترول یکی از بهترین و ماهرانه ترین فیلم های آن دوره جهان است. در این فیلم ها نشان داده می شود که چگونه جهان واقعی به جهانی وابسته به صنعت تبدیل می شود. وروبلسکی از زبان وایدا (Wroblewski According to Wajda) (2016) این مستند یک ساعته به تهیه کنندگی انستیتوی آدام میتسکیه ویچ، هر چند ممکن است آن قدرها انتخاب درستی نباشد برای هر شخص خوش شانسی که وایدا را دنبال می کرد یکی از بهترین نگاه های شخصی به زندگی اوست. فیلم چون یک سخنرانی است که به تصویر کشیده شده است و وایدا در آن به تماشای نقاشی های یک دوست و قهرمان هنری، آندره روبلسکی (1975- 1927) می نشیند. کارهای این نقاش درباره بحران های پس از جنگ است. زمانی که وایدا برای اولین بار نقاشی تیراندازی های انبوه، را دید گفت هیچ گاه نمی تواند چنین هنرمندی شود. در این نقاشی ها، بحبوحه جنگ و کشتار غیرنظامیان با مهارتی زیاد در سبک های مینی مالیستی و سوررئالیستی به تصویر کشیده شده است. به طرز عجیبی با کارهای روبلسکی می توانیم از منظری دیگر به حوادث نگاه کنیم و این فیلم تاثیرگذار، قدردانی هنرمندی از هنرمند دیگر است.