وفاداری آگاهانه به چارلز دیکنز و کارول رید

این روزها نمایش «الیورتوئیست» به کارگردانی حسین پارسایی روی صحنه است؛ نمایشی که توانسته مخاطبان خود را به دلایل متعدد جذب کند. این دلایل می تواند از حضور بازیگران تا موسیقی نمایش باشد. این اثر براساس یکی از کتاب های معروف چارلز دیکنز نوشته است. محمدرضا کوهستانی دراماتورژ نمایش موزیکال «الیورتوئیست» با عنوان کردن اینکه هیچ وقت فکر نمی کرده روزی در پروژه ای که بخواهند تئاتری با این ابعاد را بر اساس رمان چارلز دیکنز روی صحنه ببرند حضور داشته باشد، گفت: «رمان و فیلم الیورتوئیست را دوست داشتم اما نه به صورت خیلی ویژه که بخواهم به این فکر کنم که روزی آن را در این اندازه و ابعاد و به صورت موزیکال روی صحنه ببریم تا اینکه حسین پارسایی در سال 92 این موضوع را مطرح کرد که می خواهد بر اساس نسخه سینمایی موزیکال کارول رید از این رمان که در سال 1968 ساخته شده، تئاتر موزیکالی را روی صحنه ببرد.» کوهستانی با عنوان اینکه ترس از اجرای چنین نمایش بزرگی باعث شد تا خود او بارها انجام چنین کاری را به بهانه های مختلف به تعویق بیندازد و حتی فرد دیگری را به عنوان دراماتورژ معرفی کند؛ ادامه داد: «در سال 1393 خبری از شروع این پروژه منتشر شد، اما کار بازهم به دلایل مختلف به تعویق افتاد. یک بار هم نسخه ای توسط یکی از دوستان من که نویسنده بسیار حرفه ای و خوبی است نوشته شد که نسخه قابل و شاخصی هم بود اما به دلیل دور بودن از فضای ذهنی آقای پارسایی که تعلق خاطر زیادی به نسخه موزیکال سینمایی اثر داشت، مورد استفاده قرار نگرفت و درنهایت کار دوباره به من سپرده شد و بعد از گذشت سه چهار سال در فروردین امسال، رسما با حضور من و آقای سلیمانی (دستیار کارگردان) این پروژه کلید خورد.» او درباره نحوه دراماتورژی انجام گرفته در این کار توضیح داد: «دقیقا و بسیار آگاهانه، آنچه را مدنظر کارگردان بود اجرا کردم، یعنی یک دراماتورژی وفادارانه به اصل رمان چارلز دیکنز با نیم نگاهی به اثر سینمایی موزیکال کارول رید.» کوهستانی با اشاره به این مطلب که دراماتورژی های انجام گرفته در سال های اخیر در تئاتر ایران به نوعی مغشوش و خارج از تعریف های درست بوده است تا جایی که به هر نوع تغییر سلیقه ای و خام در متن های نمایشی به غلط نام دراماتورژی داده شده گفت: «متاسفانه با این روش پیش گرفته شده در سال های اخیر، شاهد روی صحنه رفتن نمایش هایی هستیم که قصه های آنها اصالت و شخصیت شان را از دست داده و آنچنان از بین رفته اند که دیگر نشانی از متن به جز اسم آن باقی نمانده است. چنین نمایش هایی هیچ گونه هویتی برای خود ندارند، قصه گریز شده اند و تماشاگری که ذهنیتی نسبت به اثر ندارد یا قبلا نمایشنامه اثر را نخوانده است، چیزی از قصه و آنچه روی صحنه رخ می دهد را درک نمی کند.» او تغییرات کورکورانه این چنینی علی الخصوص تغییر قصه و جابه جایی مکان ها، کاراکترها و نیز تغییر ادبیات اثر توسط کسانی که از بنیه هنری و علمی کافی برخوردار نیستند را ظلم و بی رحمی در حق نویسنده اصلی اثر دانست و پیشنهاد داد به چنین روندی نام «برداشت آزاد» داده شود چرا که دراماتورژی در تمام دنیا از اسلوبی خاص پیروی می کند که با روش های این چنینی به هیچ وجه همخوان نیست. او که خود به شدت پایبند به حفظ اصالت و شخصیت اثر است در این باره گفت: «به نظر من باید فحوای قصه در اثر حفظ شود تا جایی که اگر تماشاگری آن اثر را نخوانده و چیزی هم درباره آن نمی داند، بتواند چارچوب های اصلی فلان رمان یا نمایشنامه را روی صحنه ببیند و تفکر نویسنده را درک کند.» این نمایشنامه نویس با اشاره به این موضوع کهبسیاری از افرادی که به دیدن موزیکال «الیورتوئیست» می آیند قصه آن را خوانده یا نسخه های سینمایی آن را دیده اند، گفت: «کاری که من انجام دادم در وهله اول مبتنی بر رمان دیکنز و در وهله دوم مبتنی بر نسخه سینمایی موزیکال کارول رید بود. ما به نمایشنامه ای احتیاج داشتیم که در خدمت یک اجرای موزیکال باشد و نسبت مناسبی بین بخش های دیالوگ دار و بخش های آوازین در آن به وجود آمده باشد. برای رسیدن به چنین متنی، من تعمدا از حرکت به سمت پیچیده کردن متن، کاراکترها، قصه و دیالوگ ها خودداری کردم، طبیعتا برخی صحنه ها حذف شد، برخی خلاصه شد، برخی جابه جا شد و البته چند صحنه را هم از اساس نوشتم که نه در رمان و نه در فیلم وجود ندارند. البته که در نوشتن دیالوگ ها و انتخاب دایره واژگان کاراکترها و همچنین رفتارها و اتفاقات صحنه ای، تغییراتی اعمال کردم تا بدون آسیب زدن به ساختار و محتوای اثر، بتوانم ارتباط پررنگ تری با شرایط اجتماعی امروز جامعه ایران در کلیت نمایشنامه ایجاد کنم تا حین دیدن اجرا، برای تماشاگران احساس همزاد پنداری بیشتری ایجاد شود. درنهایت هم نسخه ای پدید آمد که در خدمت تفکر اصلی اجرا و شیوه کارگردانی اثر باشد تا بتوانیم اجرایی موزیکال و منحصربه فرد را در چنین ابعادی به صحنه ببریم.» محمدرضا کوهستانی که ترانه های این نمایش موزیکال را نیز با همکاری کامران رسول زاده سروده، بخش موسیقی و آواز را طبیعتا اصلی ترین بخش چنین اجرایی دانست که شکل گیری استاندارد آن، پروسه پیچیده، زمانبر و سختی داشته است. او با بیان اینکه در شعر فارسی، تعداد هجاها با توجه به قالب های مختلف شعری مشخص هستند و مصرع ها اندازه های از پیش تعریف شده و یکسانی دارند اما در شعر انگلیسی، تعداد هجاها در هر مصرع، متفاوت است، گفت: «این تفاوت، کار ما را بسیار سخت می کرد چراکه باید دقیقا آنها را طبق ملودی ای که داشتیم، می چیدیم. در زبان انگلیسی وقتی دو سه کلمه کنار هم قرار می گیرند و به فارسی ترجمه می شوند، به پنج تا شش کلمه تبدیل می شوند؛ اما ما مجبور بودیم بنا به نیاز ملودی، مفهوم شعر را با همان دو سه کلمه منتقل کنیم که این هم یکی دیگر از دشواری های کار بود. همچنین مشکل بعدی این بود که ساختار کلمات فارسی با انگلیسی فرق می کند و باید کلمات را جوری کنار هم بچینیم که مخاطبی که با آنها ناآشنا است، منظور ما را متوجه شود. علاوه بر اینها اشعار انگلیسی از ادبیات دیگری سرچشمه می گیرند و اصطلاحاتی دارند که برای ما آشنا نیست، بنابراین باید بر اساس فحوای شعر، آن را معادل سازی کنی. در نهایت نیز سانسور برخی اصطلاحات یا کلمات و جایگزین کردن آنها با کلمات یا جملات دیگر، آخرین مرحله در سرایش اشعار بود.»