صحبت های «احمد شاکری» درباره ادبیات انقلاب و دفاع مقدس

روزنامه شهروند/ عریان در برابر باد... احمد شاکری برنده جوایزی چون قلم زرین داستان کتاب سال، رمان برگزیده سال و... بوده است احمد شاکری یکی از پرکارترین و موفق ترین نویسندگان ادبیات انقلاب و دفاع مقدس است. نویسنده ای با پیشینه ای تئوریک که به عنوان منتقد ادبی نیز کارنامه ای پربار دارد. شاکری را همچنین از منتقدان جدی ادبیاتی که به نام ادبیات انقلابی منتشر می شود، می شناسند. درواقع می شود گفت احمد شاکری منتقد و نویسنده ای است که فقط در جریان ادبیات داستانی انقلاب نمانده و با آگاهی روشنی که به جریان کلی ادبیات داستانی این مرز و بوم دارد، جریان های ادبی مختلف در ایران را با جدیت رصد و نقد می کند. این مدرس دوره های داستان نویسی تاکنون آثار پر تعدادی را ازجمله مجموعه داستان های سرزمین پدری، نفس، باران نیمروز و نیز رمان های عریان در برابر باد، انجمن مخفی، مردارخوار و بی اسمی را روانه بازار کتاب کرده است. از دیگر آثار شاکری می توان به بازتاب (مجموعه نقد پنج رمان آتش بدون دود، من او، کشتی پهلو گرفته، در جست وجوی من، شیدا)، خواب نما، آنچه اتفاق خواهد افتاد، آرامش عمیقی مرا در بر گرفته بود، در وادی ادبیات و... اشاره کرد. این نویسنده و منتقد پرکار در زمینه جوایز و افتخارات نیز یکی از کسانی است که کارنامه ای پر و پیمان دارد. به خصوص رمان انجمن مخفی او که جوایز بسیاری ازجمله جایزه قلم زرین در بخش داستان، شناخته شدن به عنوان کتاب سال در سال ٨٧ و رمان برگزیده کتاب سال در هشتمین جشنواره کتاب سال شهید حبیب غنی پور را به دست آورده است. همچنین کتاب جستاری در اصطلاح شناسی و مبانی ادبیات داستانی دفاع مقدس او در هجدهمین همایش کتاب سال حوزه به عنوان اثر شایسته تقدیر انتخاب شد؛ نیز باید اشاره کرد به کتاب جستاری در اصطلاح شناسی که برگزیده جشنواره نشان دهخدا شده و در جایزه قلم زرین به عنوان کتاب تقدیری شناخته شد. احمد شاکری که تا کنون در چندین جشنواره مختلف به عنوان داور حضور داشته، با توجه به تجارب عملی ادبی و نیز سبقه انتقادی و تئوریکش می تواند گزینه مناسبی باشد برای سخن گفتن از ادبیات انقلاب و دفاع مقدس. او در این مورد تاکنون زیاد صحبت کرده و البته سخنانش در این زمینه به واسطه شناخت نزدیکی که از موضوع دارد، قابل تأمل است. آنچه در پی می آید بخشی از صحبت های او درباره این نوع ادبیات است و البته بخشی نیز برای شناخت بیشتر و بهتر نویسنده پرکاری است که در مرور آثارش می توان جدیت ادبی او را به عینه مشاهده کرد. ادبیات انقلاب از نگاه احمد شاکری ادبیاتی که با ارزش ها، اهداف و مبانی انقلاب همخوان است شما درباره ادبیات انقلاب یا دفاع مقدس زیاد صحبت کرده اید؛ می توانید به وضوح بگویید تعبیر شما از ترکیب ادبیات انقلاب چیست؟ تعریف ادبیات انقلاب اسلامی بسیار اساسی و محوری است و نیاز به یک وا کاوی دارد و عموما تعاریف و به اصطلاح ماهیت شناسی گونه های آن و بروز مصادیق ادبی شکل می گیرند؛ به تعبیری چیستی ادبیات انقلابی مربوط به توجه به خود انقلاب و آثاری که پس از انقلاب نوشته شده است. بگذارید بگویم که تعبیر من از ادبیات انقلاب آن ادبیاتی است که به صورت خالص با ارزش ها، اهداف و مبانی بزرگان و رهبران انقلاب و با کتاب و سنت همخوانی دارد. ادبیاتی که با اینها منافات دارد، ادبیات انقلاب اسلامی نیست. ممکن است ادبیات انقلاب باشد. دلیلش آن است که دوره جدید ادبیات داستانیدر کشور ما با پیروزی انقلاب اسلامی و با هویت اسلامی و با رهبری دینی شکل گرفت. درواقع غایت دیندارانه، مفاهیم دینی و ارزشی انقلاب اسلامی که قبل از انقلاب وجود نداشته اند و بعد از انقلاب به وجود آمدند، باعث ایجاد جریان جدیدی شدند که با جریانات اومانیسمی غرب تفاوت دارند. به نظرتان آیا بعد از نزدیک به چهار دهه ادبیات داستانی انقلاب اسلامی تبدیل به یک جریان یکپارچه شده است؟ جریان که به هر حال شکل گرفته و امتداد چهار دهه ای این ادبیات خود مبین آن است؛ اما توجه باید داشت که در کنارش جریانی انحرافی هم وجود دارد که گاه در ظواهر بسیار هم به هم شبیه اند. درواقع دو جریان در ادبیات داستانی انقلاب اسلامی وجود دارد؛ جریان اول جریانی است که با ارزش های دفاع مقدس همسو است و جریان دوم ضد این ارزش ها عمل می کند. این دو جریان حدود چهل سال است که به موازات هم و در کنار هم با مولفه های متفاوت زیادی حضور دارند. هر دو در انقلاب وجود دارند و تعامل و تقابلاتی با هم داشته اند. ادبیات داستانی با همان ظهورات اولیه اش در معرض مبانی، آثار و اندیشه مقابل بوده است. وقتی مبنایی ضد ارزشی در ادبیات رخنه کند، باعث تغییر ارزش ها می شود؛ تغییری که ما الان شاهد آن هستیم. جریانات انحرافی ادبیات دفاع مقدس و سیاه نویسی جذابیت هنجارشکنی که نویسندگان را ضدجنگ کرد به عنوان یک نویسنده و منتقد فعال می توانید ضرورت های مطالعه و تحقیق و پژوهش درباره ادبیات دفاع مقدس را توضیح دهید؟ باید توجه داشته باشیم که در مورد ادبیات داستانی دفاع مقدس تاکنون نظریه پردازی روشنی صورت نگرفته و این نکته شگفتی است. حتی ممکن است در این مورد این سوال مطرح شود که چطور ممکن است ما درباره ادبیات داستانی دفاع مقدس هنوز نظریه و ایده ای نداریم. به خصوص که می دانیم توجه به آسیب شناسی ادبیات دفاع مقدس بدون نظریه پردازی و تحلیل این ادبیات امکان پذیر نیست. این قضیه را زمانی می شود ملموس تر دید که بدانیم در شکل و ظاهر ادبیات دفاع مقدس جریانی به نام سیاه نویسی هم در حال حیات است و بدون شناخت تفاوت ها و شباهت های این دو جریان شناخت ادبیات دفاع مقدس بسیار دشوار جلوه می کند. یعنی قضیه سیاه نویسی تا این حد جدی و آسیب رسان است؟ با شکل گیری جریانات سیاه نویسی در ادبیات دفاع مقدس، این جریان نه تنها رشد پیدا کرده؛ بلکه متاسفانه بدل شده به جریانات جدی و حتی تلاش دارد خود را مبدل به جریان اصلی دفاع مقدس کند. می توانید توضیح دهید که این جریان از چه زمانی آغاز شده است؟ این فرآیند در طول سه دهه به صورت مستمر وجود داشته؛ یعنی اگر نخستین آثاری که در مورد دفاع مقدس توسط برخی از روشنفکران نوشته شد، مثل زمین سوخته و آثار دیگر را مرور کنیم، نوعی نگاه سکولار، عرفی گرا و تقدس گرا را در رویکرد این نویسنده ها می یابیم که می توانم بگویم دلیل این امر هم ریشه های سیاسی داشت، هم ریشه های اعتقادی. در حقیقت طیف شبه روشنفکر برای این که شکست و عقب ماندگی خود را نسبت به حرکت مردمی و اسلامی جبران کند، تلاش کرد حقایق انقلاب و دفاع مقدس را وارونه جلوه دهد و این تجربه دینی را که تحت قالب حکومت اسلامی در آمده بود، یک تجربه شکست خورده به تصویر بکشد. این را به طور کلی می گویید یا فقط در بستری به نام ادبیات انقلاب یا دفاع مقدس؟ به هر حال دامنه این تلقی به ادبیات دفاع مقدس هم کشیده شد. به نظر می رسد در طول شکل گیری ادبیات داستانی دفاع مقدس که آن را ابتدا به نحوی متعهدانه شماری از رزمندگان و داوطلبان جنگ پدید آوردند، برخی از شبهات نظری ریشه گرفته از یک سری نظریه های ادبی و تئوری ادبیات عملا ذهن نویسندگان ادبیات متعهد دفاع مقدس را مشغول کرد و البته عوامل دیگری چون فضای ادبی، تجربه های گاه ناموفق در پرداخت درست واقعیات جنگ و نیز ضعف اعتقادی فردی برخی از نویسندگان متعهد عملا دست به دست هم داده و آن نویسندگان را کم کم نسبت به مواضع و دریافت خودشان نسبت به تقدس و نورانیت جنگ به تردید کشاندند؛ و یا این که مجبورشان کردند به مصادیقی روی آورند که جزء تقدس مطرح نبود. در این مورد می شود بیشتر توضیح دهید که چگونه نظریه ادبی می تواند باعث به بیراهه رفتن جریان اصیل ادبیات دفاع مقدس شده باشد؟ چنین نگرشی به دلیل برخورداری از نوعی نوآوری مجازی؛ به دلیل این که دفاع مقدس تقریبا در بین مردم و در نگاه حکومت و جمهوری اسلامی ماهیت نورانی داشته، پرداخت به برخی از استثنا ها نوعی هنجارشکنی تلقی می شد و جذابیت هنجارشکنی عملا حتی نویسندگان نوقلم ادبیات دفاع مقدس و جوانان جویای نام را هم به این سمت کشاند. چنین شد که این جریان غیراصیل و انحرافی و در بطن خود سکولار به ادبیات دفاع مقدس ما نفوذ کرد و البته نه تنها نفوذ کرد که حتی می شود گفت حرکت اصیل این جریان را هم تحت تأثیر خود قرار داد. نمی خواهید مثال بزنید؟ مثال ها روشن است. وقتی آثار اخیر چهره هایی که در دهه٦٠ ادبیات متعهد را پیش می بردند مشاهده می کنید، می بینید که درحال حاضر در نقطه ای قرار گرفته اند که نه تنها اثری از تقدس جنگ در آثارشان دیده نمی شود، بلکه به صورت مستقیم ادعا می کنند که ضدجنگ نویس هستند. این جاست که می گویم آسیب شناسی و استخراج مبانی فکری این افراد که در آثارشان وجود دارد، گامی است که درنهایت به تئوری دفاع مقدس هم کمک و مرز مشخصی بین این ادبیات با ادبیات غرب یا ادبیات سکولار برقرار می کند. آسیب شناسی ادبیات دفاع مقدس فقط تولید کرده ایم، بی توجه به تحقیق و پژوهش... مدام درباره ضرورت ها، لزوم ادبیات دفاع مقدس، تقویت و حمایت از این ادبیات سخن گفته می شود. می توانید بگویید برای تقویت ادبیات دفاع مقدس چه باید کرد؟ ادبیات دفاع مقدس پررونق ترین و تاثیرگذارترین گونه ادبی در ادبیات معاصر ما به شمار می آید. این مسأله دلایل متفاوت و نیز عوامل مختلفی دارد که در نفوذ و رونق آن موثرند. شاید در این بین مهمترین این عوامل تاثیری باشد که رویداد مهم و تاثیرگذار دفاع مقدس بر زندگی ما گذاشت و ادبیات ما هم درنهایت از آن تأثیر سود جست. این که چنین ادبیاتی با چنین اهمیتی باید تقویت شود، در آن شکی نیست، اما به نظر می رسد برای هر اتفاقی در این حوزه به روشن شدن چند مسأله نیاز داریم. درواقع اول باید گذشته ادبیات دفاع مقدس و تجربیاتی که در این حوزه بوده، شناخته شود. دوم باید تصویر کنونی آن را بشناسیم و سوم نیز این که افقی را برای آینده این ادبیات ترسیم کنیم. یعنی در حقیقت ما باید با لحاظ کردن تمام نقاط قوت و ضعف، استعدادها و ظرفیت ها و موانعی که بر سر راه است، درصدد تقویت آن برآییم. به نظرتان برای آسیب شناسی ادبیات دفاع مقدس باید به چه عوامل و عناصری پرداخت؟ ادبیات دفاع مقدس واجد ارکان مختلفی است: آیا ما در نظریه پردازی دفاع مقدس موفق بوده ایم؟ آیا در تولید داستان ضعف داریم؟ در پرورش نویسنده یا انتشار آثار و مجموعه نشر ضعیفیم؟ آیا در تبلیغ، ترویج و معرفی و توزیع کتاب های دفاع مقدس ضعف داریم؟ در بررسی وضع ادبیات دفاع مقدس، پاسخ به این سوال ها، نقاط ضعف را پیش روی ما نمایان می کند و نشان می دهد چقدر در بخش های مختلف کار شده یا کار نشده است. به نظرتان آیا فعالیت های صورت گرفته، توازن لازم را داشته است؟ شواهد و قراین حاکی از این است که بیش از هر چیز در بخش تولید اثر کار کرده ایم. درواقع نهادها و ارگان های مختلف در این قضیه بیشتر به سمت تولید آثار داستانی رفته اند. این رویکرد در دهه های اخیر، به معنای آن می تواند باشد که ما سوژه، تکنیک، تئوری و سایر ملزومات خلق آثار مطلوب را در این حوزه داریم و فقط نیازمند افرادی هستیم که این موضوعات را بنویسند و نوشته هایشان در قالب کتاب منتشر شود. به همین خاطر از تولید آثار حمایت و انتشار کتاب های زیادی به نویسندگان سفارش داده شده است. به عبارت دیگر، هدف ما در این حوزه، تولید بوده است. این نمی تواند باعث غلبه کمیت بر کیفیت شود؟ قطعا؛ هم در تولید داستان و هم در تولید کمی داستان این قضیه را می بینیم و در مقابل پژوهش در این حوزه بسیار مهجور مانده است. از طرف دیگر در دانشگاه های ما هم توجهی به پژوهش های ادبی در این حوزه نمی شود. زندگی، علایق و سلایق از آثار مستندنگار دفاع مقدس غفلت نکنید آیا روزنامه می خوانید و اخبار روز را دنبال می کنید؟ البته حوزه مطالعاتی من بیشتر مرتبط با مباحث نظری - ادبی بوده و فقط نیم ساعت از روز را به خبر اختصاص می دهم و طبعا اخبار کتاب که گویای اتفاقات افتاده در حوزه ادبی کشور است برای من جالب است. در مواقع دلتنگی چه می کنید؟ مطالعه برخی از کتاب ها می تواند تا حد زیادی فضای ذهنی و شرایط روحی ما را تغییر دهد. زمینه مورد علاقه مطالعاتی؟ خیلی سخت می توان توضیح داد، اما بیشتر سعی در مطالعه آثار دفاع مقدس دارم. زندگی بدون قلم و کتاب را چطور تعریف می کنید؟ قطعا بدون قلم، کتاب و دانش بُعد مهمی از زندگی آدم مفقود می ماند و مطالعه ملازم با رشد و تعالی فردی و اجتماعی است. تا حالا شده که دچار یأس فلسفی در مورد خواندن و نوشتن شوید؟ چنین مواردی در جامعه ما جایی ندارند. این قدر تکیه گاه برای امید به رحمت الهی وجود دارد که یأس فلسفی به سراغ ما نیاید. یأس فلسفی متعلق به بیسی از بدنه فرهنگی غرب است و در جمهوری اسلامی ایران کاربردی ندارد. گرانبها ترین کتابی که می شناسید؟ گرانبها ترین کتاب قطعا کتاب وحی است زیرا هیچ کلام انسانی به وحی نمی رسد. قشنگ ترین کتابی که خوانده اید؟ همان کتاب وحی که نماد زیبایی هاست. چه کتاب یا کتاب هایی را برای خواندن توصیه می کنید؟ برای کسانی که به ادبیات داستانی علاقه مندند توصیه می کنم که از آثار مستندنگار دفاع مقدس غفلت نکنند و خودشان را از مطالعه این آثار محروم نکنند. در زمینه انقلاب و دفاع مقدس کار کدام نویسنده ها را می پسندید؟ در حوزه ادبیات داستانی افراد قابل توجهی هستند که کتاب هایشان را باید خواند. به نظر من حیف است که کتاب های کسانی چون جلال آل احمد، دکتر شریعتی، نهج البلاغه ترجمه شهیدی، محمود حکیمی، محمدرضا سرشار، محمد میرکیانی و رضا امیرخانی را نام نبریم. آیا تا به امروز کتابی از شما به زبان های دیگر ترجمه شده است؟ ما باید از ترجمه آثارمان استقبال کنیم حتی اگر توجهی به حقوق معنوی ما نشود، زیرا ترجمه آثار ما به معنای سرمایه گذاری فرهنگی است و کپی رایت چندان مهم نیست. ما عموما مصرف کننده ایم، نه تولیدکننده؛ لذا اگر بخواهیم به این فکر کنیم که در عرصه کپی رایت چیزی به ما داده نمی شود، فکری خام است و باید برای ترجمه آثارمان سرمایه گذاری کنیم. شماری از آثار نویسنده انجمن مخفی بیان داستانی و استفاده از رمان برای بررسی تاریخ از روش هایی است که هر چند در ایران کم سابقه است، اما در کشورهای اروپایی، روسیه، آمریکا و حتی کشورهای شرق آسیا شناخته شده و متداول بوده و هست. به عبارت دیگر، رمان های سیاسی و اجتماعی بسیاری را پس از پیروزی انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب روسیه می توان برشمرد که با وجود ظاهر داستانی، به علت پرداختن به مباحث عمده سیاسی و بیان منسجم و کم نظیر از اجتماع و حوادث سیاسی، اجتماعی، یکی از منابع تحقیق پژوهشگران تاریخ محسوب می شوند؛ مثل رمان جنگ و صلح. انجمن مخفی هم یکی از این نوع کتاب هاست. بی اسمی در بی اسمی داستان یک اعزام روایت شده که برای عملیات بزرگ صورت گرفته است. تمام موقعیت داستان در یک قطار رخ می دهد. شخصیت اصلی مسافر این قطار است که در پی گمشده ای است. ادبیات دفاع مقدس به کارهای خلاقه و نظریه پردازی نیاز دارد. داستان ١٣٦ صفحه ای بی اسمی به جنبه های معارفی و حکمی دفاع مقدس می پردازد. جستاری در اصطلاح شناسی و مبانی ادبیات داستانی دفاع مقدس پژوهش حاضر، نتیجه تلاش های احمد شاکری در گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی است که در بخش هایی چون زمینه و گستره گونه شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس، زمینه و گستره گونه شناسی ادبیات داستانی دفاع مقدس و مقوله تاریخ، گونه شناسی موضوعی و مضمونی ادبیات داستانی دفاع مقدس، تقدس، امر مقوم گونه ادبیات داستانی دفاع مقدس و... سامان یافته است. عریان در برابر باد رمان عریان در برابر باد، داستان نوجوانی است که در روستای مرزی در کردستان زندگی می کند. این نوجوان از رازی درباره شهادت عده ای در دوران دفاع مقدس اطلاع یافته و اطرافیانش درگیر گره گشایی از این راز می شوند. مردارخوار مردارخوار روایت چهار رزمنده با نام های حسن، داوود، عباس و رضاست. حسن فرمانده دسته، داوود بی سیم چی، عباس پیک و رضا روضه خوان دسته است. آنها سه روز است که در سنگر بی آب و غذا مانده اند. این درحالی است که موشی مردارهای بسیاری را می خورد و این امر رزمندگان را می آزارد. آنها نیز موش را در جعبه ای زندانی می کنند. حسن در بخشی از مکالمات خود به یکی از دوستانش می گوید: جنگ، طبیعت همه رو عوض می کند. من و تو می شیم سرباز، موش هم می شه مردارخوار. سرانجام زمانی که حسن قصد کشتن موش را دارد با شنیدن صدای شیخ... با کانال تلگرامی «آخرین خبر» همراه شوید