خوب و بد مطالعه؛ در نگاهی متفاوت به کتاب خوانی چرا خواندن می تواند خطرناک باشد؟

ساخت وبلاگ

مقدمه من کتابدارم و تا امروز بخش عمده ای از زندگی ام با کتاب ها و در میان قفسه های کتاب سپری شده است. مقاله هایی هم در ستایش خواندن نوشته ام و مدلی با عنوان «پنج ضلعی مطالعه» پیشنهاد کرده ام. به آن امید که این مدل بتواند به سهم خود چارچوبی برای رسیدن به «مطالعۀ مؤثر و مولد» فراهم آورد. ضمناً، «نظریه های خواندن» و «مطالعات خواندن» نیز از حوزه های پژوهشی موردعلاقه ام هستند. مقاله ای هم با این عنوان نوشته ام که از «خواندن رهایی نداریم» و در جایی دیگر از «یازده پاداش خواندن رمان» سخن گفته ام و در چندین نشست دربارۀ «لذت خواندن ادبیات» سخنران بوده ام؛ اما اکنون که نوشته های خودم و همکارانم را مرور می کنم، به نظرم می رسد ما معمولاً با این پیش فرض دربارۀ ضرورت و اهمیت خواندن صحبت می کنیم که گویی همۀ ما از تمام مهارت های لازم برای مطالعۀ مؤثر برخورداریم؛ یعنی به خوبی می دانیم که چگونه راه خویش را در میان انبوه آثار و متون بیابیم و از دانش موجود بهترین بهره را ببریم. درحالی که چنین پیش فرضی بسیار خوش بینانه است و باید با نگاهی آسیب شناختی نیز به این موضوع بنگریم؛ زیراخ طراتی که فرایند خواندن را تهدید می کنند، نه تنها از سودمندی فرایند مطالعه خواهند کاست، بلکه در مواردی می توانند زیان بار باشند که در این یادداشت به نمونه هایی از آن ها می پردازم. هفت خطر خواندن دکتر لارس اسوِندسون ، استاد فلسفۀ دانشگاه برگن نروژ، در کتابی با عنوان فلسفۀ ترس به نقل از اولریش بک (1944-2015)، جامعه شناس شهیر آلمانی، می نویسد: «سرچشمه های خطر دیگر جهل نیست بلکه دانش و شناخت است» (ص 116). ظاهراً عکس این گزاره درست است و آگاهی باید بتواند برای ما ایمنی به همراه آورد؛ اما آگاهی اگر ناب نباشد، می تواند برای فرد و جامعه موجب خسران گردد. بر همین اساس، مطالعه اگر به شیوه ای درست و اصولی انجام نشود، نه تنها سودمند نیست، بلکه مضر هم خواهد بود. به نظرم هفت خطر در کمین مطالعه کننده نشسته است که مشتاقان کتاب باید از آن آگاه باشند. این خطرات عبارت اند از: 1. خطا در انتخاب متن مناسب و معتبر؛ 2. تفسیرهای شتاب زده و نادرست از متن؛ 3.گزیده خوانی سوگیرانه؛ 4. مطالعۀ محدود و منقطع (کم خوانی و سطحی خوانی)؛ 5. پرخوانی و پراکنده خوانی؛ 6. تندخوانی؛ و 7. خواندن بیرون از گفتمان. خطا در انتخاب متن مناسب و معتبر یکی از خطراتی که فرایند مطالعه را تهدید می کند، ناشی از خطا در انتخاب منبع مناسب است. به دلیل انبوهیِ روزافزون منابع ما ناگزیر از گزینش هستیم و نمی توانیم همه چیز بخوانیم. شیالی رامامریتا رانگاناتان (1972-1892)، پدر کتابداری نوین هند، توصیه های ارزشمندی در این زمینه دارد. در میان خدمات پرشمار او، رانگاناتان بیشتر به دلیل تدوین «قوانین پنج گانۀ کتابداری» مشهور است. قوانینی که با هدف بهبود کیفیت خدمات کتابخانه ها ارائه شده و همچون نقشۀ راهی برای کتابداران محسوب می شوند: 1. کتاب برای استفاده است؛ 2. هر خواننده ای کتابش؛ 3. هر کتابی خواننده اش؛ 4. در وقت خواننده صرفه جویی کنید؛ و 5. کتابخانه ارگانیسمی زنده و روبه رشد است . بندهای دوم و سوم به بحث ما ارتباط دارند. به این معنا که هر خواننده ای باید اثر متناسب با نیازش را بیابد؛ بنابراین، کتابخانه موظف است نیاز همۀ اقشار را در نظر گیرد و متناسب با نیازشان منابع خواندنی فراهم آورد. در قانون سوم همین موضوع از سوی دیگری مطرح می شود. به این معنا که هر اثری مخاطب خودش را دارد و قرار نیست یک اثر برای همگان مناسب باشد. در این دو قانون سخن بر سر کتاب خوب و بد نیست. بلکه مراد رانگاناتان تناسب متن با نیاز مخاطب است؛ بنابراین، هنگام انتخاب متنی برای مطالعه باید ابتدا از خود بپرسیم که آیا من مخاطب آن هستم؟ آیا محتوایش پاسخگوی نیازم هست؟ افزون بر این، هر یک از ما باید بتوانیم به کمک معیارهایی نظیر اعتبار نویسنده و ناشر، سطح روزآمدیِ اثر و استنادهایی که به آثار دیگر دارد، به ارزیابی اعتبار و کیفیت آن ها بپردازیم. هر آنچه در بازار نشر منتشر می شود، الزاماً معتبر، مستند و موثق نیست و این وظیفۀ ماست که محتوای آثار را ارزیابی کنیم. درنتیجه، نباید هر کتابی را برای خواندن مناسب بدانیم. بلکه باید پیش از مطالعه به کیفیت، اعتبار و تناسب محتوا با نیازهای خود توجه کنیم؛ بنابراین، هر یک از ما باید خود را به مهارت های لازم برای انتخاب مناسب ترین منابع مجهّز سازیم. تفسیرهای شتاب زده و نادرست از متن متن بدون خواننده مرده است و با هر بار خواندن دوباره متولد می شود. خواننده به متن معنا می بخشد، اما این فرایند «معنابخشی» خود تابعی از ویژگی های ذهنی و زبانی اوست و از زمان و زمینه ای که در آن قرار دارد، متأثر می شود؛ بنابراین، به دلیل تنوع و تعدد متغیرهایی که در این فرایند نقش دارند، تفسیرها و تعبیرهای خوانندگان از یک متن واحد می تواند بسیار متعدد و حتی متضاد باشد. زبان هم که اساساً سرچشمۀ سوءتفاهم و مستعدّ کژتابی است. درنتیجه هر متن مولد تفسیرهای بسیار خواهد شد که در طیفی گسترده قرار می گیرند. از تفسیرهای مؤلف محور تا تفسیرهای مفسّرمحور که بسیار متفاوت اند، تا آنجا که به تعبیر رولان بارت می توان از «مرگ مؤلف» سخن گفت. به این ترتیب، هر خواننده ای به درجاتی تلقی خود را از متن معادل با هدف و نیت نویسنده قلمداد می کند و نقش ذهن و ضمیر خویش را در خلق معنا از یاد می برد. درنتیجه گاه به معنایی متفاوت و حتی متضاد با نیت نویسنده می رسد و دچار سوءتفاهم می شود. دانش «هرمنوتیک» که خود قلمرویی بسیار گسترده است، به همین مقوله می پردازد. هدف هرمنوتیک یادآوری این واقعیت است که آنچه من در مقام خواننده از متن می فهمم، الزاماً همان نیست که نویسنده نوشته است؛ زیرا عوامل پیدا و پنهان بسیاری بر فهم من از متن تأثیر می گذارند. درنتیجه اگر به راستی می خواهم مراد نویسنده را دریابم و گرفتار بدفهمی نشوم، باید بکوشم افق ذهنی خود را تا آنجا که ممکن است با افق ذهنی نویسنده همسو سازم. هرچند رسیدن به این هدف دشوار است، دست کم آگاهی از وجود مؤلفه هایی که در بروز تفسیرهای نادرست نقش دارند، می تواند آگاهی بخش باشد؛ بنابراین، خواننده ای که هرمنوتیک را می شناسد و از احتمال تفسیرهای نادرست آگاه است، همیشه با احتیاط به متن نزدیک می شود و از تفسیرهای شتاب زده پرهیز خواهد کرد؛ اما مخاطبی که از وجود این پیچیدگی ها آگاه نیست، گرفتار نوعی فروکاهی و تقلیل گرایی خواهد شد و خود را در حصاری از تفسیرهای نادرست گرفتار خواهد کرد. به تعبیر دانیل پناک در کتاب همچون یک داستان: «ما که در چنگال مصلحت اندیشی های خود گرفتاریم، واژه های خود را به جای گفتار کتاب می نشانیم. به جای آنکه فرصت دهیم تا معرفت کتاب بر زبانمان جاری شود، به جای کتاب سخن می گوییم». (ص 102) گزیده خوانی سوگیرانه و همراه با پیش داوری پیش تر، از گزینش در خواندن سخن به میان آمد و آن را به عنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر معرفی کردم؛ اما اگر همین گزینش، شکلی جانب دارانه و همراه با تعصب به خود گیرد، به خطری تازه تبدیل خواهد شد. اگر معیارهای گزینش ما به نحوی باشد که خود را به یک یا چند متن خاص محدود کنیم و با پیش داوری و به دلایلی ناموجه منابع دیگر را تعمداً نادیده بگیریم، خود را از بخشی از دانش مفید محروم ساخته ایم و دچار «حرمان اطلاعاتی» و «نزدیک بینی معرفتی» خواهیم شد. گاهی دانسته ها و شنیده های ما از آثار یک نویسنده یا شکل خاصی از منابع بر داوری ما تأثیر می گذارد. مثلاً اگر بسیاری از منتقدان آثار نویسنده ای را تحسین کنند، ما با خوش بینی به مطالعة آن ها خواهیم پرداخت. برعکس اگر بر آن خرده بگیرند، نگاه ما بدبینانه خواهد بود؛ بنابراین، ما پیش از مطالعۀ متن، منظر و موضع مشخصی داریم که بر ارزیابی ما تأثیر خواهد گذاشت. درنتیجه هرگز با ذهنی خالی با یک متن جدید مواجه نخواهیم شد و اگر این ذهنیت به هر دلیل مغرضانه باشد، تلقی ما از متن مستعد لغزش خواهد بود. توضیحات بیشتر را در یادداشتی با عنوان «نقطۀ نامعلوم آغاز و پایان در فرایند خواندن» نوشته ام. افزون بر این، گاه به دلایلی برخی از منابع را تعمداً نادیده می گیریم و دامنۀ مطالعات خود را به یک یا چند منبع مشخص محدود می کنیم. مطالعۀ محدود و منقطع (کم خوانی و سطحی خوانی) مطالعه زمانی مؤثر و مفید است که از نظر زمانی مستمر باشد و از نظر محتوایی نیز به یک یا چند متن خاص محدود نشود. بلکه خواننده به شکلی پیوسته و منسجم در طول زمان مجموعه ای از آرا و اندیشه ها را مطالعه کند تا به بینش عمیقی از موضوع مورد نظر دست یابد؛ زیرا مطالعه ای که جاری و جامع نباشد، برای ما فقط دانش ناچیزی به همراه خواهد آورد که از کارآیی لازم برخوردار نخواهد بود. الکساندر پوپ ، شاعر انگلیسی قرن هجدهم، در این زمینه می گوید: «دانشِ اندک چیزِ خطرناکی است» ؛ زیرا اطلاعات نابسنده می تواند گمراه کننده باشد و به نتایجی مخدوش و همراه با مغالطه منجر شود. درنتیجه اطلاعات ناکافی دربارۀ یک موضوع گاه از بی اطلاعی از آن خطرناک تر است. دانش ناقص زمینه ساز تصمیم های نادرست می شود و پیامدهایی پرهزینه به دنبال خواهد شد. در برخی از موضوعات این نگرانی به مراتب عمیق تر است. مثلاً اطلاعات پزشکی ناقص و نامعتبر که امروزه انبوهی از آن ها در وب وجود دارد، می تواند برای بیماران عواقب هولناکی به دنبال داشته باشد. کافی است با یک کلیدواژۀ پزشکی – مثل اسم یک دارو یا بیماری – در موتورهای کاوشی جست وجو کنید. خواهید دید که سیلی از اطلاعات نامعتبر، تکراری و بدون استناد ظاهر خواهد شد. بدیهی است که کاربران مسلط به مهارت های سواد اطلاعاتی به این منابع با دیدۀ تردید می نگرند و پیش از هرگونه تصمیم، می کوشند ابتدا منابع مستند را بیابند و به یک سایت یا وبلاگ بی نام ونشان تکیه نخواهند کرد. پرخوانی و پراکنده خوانی پرخوانی آفت دیگری است که دوستداران کتاب را تهدید می کند. خواندن زمانی سودمند است که با تأمل همراه باشد تا به کار آید و سودمند باشد. اگر انبوهی از اطلاعات پراکنده را به مغز بسپاریم بی آنکه فرصتی را برای درک و فهم آن در نظر گیریم، آنگاه خواندن به نتیجه ای مطلوب منجر نخواهد شد. اگر حجم و پراکندگی این اطلاعات از توان تحلیل و تفسیر ما بیشتر باشد، نه تنها آگاهی بخش و رهایی بخش نیست که می تواند زیان بار هم باشد؛ زیرا قرار نیست مغز ما مثل مخزنی از اطلاعات پراکنده عمل کند و فقط مجموعه ای از داده های نامرتبط را به خاطر بسپرد. بلکه هر گزاره ای که می خوانیم باید زمینه ساز درک و فهمی تازه باشد و برایمان آگاهی ناب به ارمغان آورد. ما باید بتوانیم میان آنچه می خوانیم و آنچه می دانیم ارتباطی منسجم برقرار سازیم تا دانش و بینش خود را ارتقا بخشیم. خواندن همچون گفت وگویی میان ذهن خواننده با متن است. این گفت وگو نمی تواند در هیاهویی از انواع صداها و پیام های آشفته، به درستی برقرار شود. خواندن نیازمند سکوت است تا معنا به درستی در ذهن خواننده خلق شود و مطالعه مؤثر باشد؛ بنابراین، باید مراقب پرخوانی باشیم و از یاد نبریم هر کتابی ارزش یک بار خواندن را ندارد؛ زیرا عمر ما کوتاه تر از آن است که بخواهیم از طریق آزمون وخطا با دریایی از متون مواجه شویم. ما باید بر اساس معیارهایی مشخص بهترین منابع را انتخاب کنیم و خود را به سیلاب بازار نشر نسپاریم. تندخوانی و پیامدهای آن تندخوانی فرصت اندیشه دربارۀ آنچه را می خوانیم از ما سلب می کند. مطالعه مسابقه نیست. برنده و بازنده ندارد. بازنده کسانی هستند که کتاب نمی خوانند و به نخواندن خود می بالند. در مقابل همۀ کسانی که با هدف یادگیری به آثار و متون مختلف مراجعه می کنند، نیکبخت هستند؛ زیرا خود را در مسیر آموختن قرار داده اند؛ اما نباید از یاد ببریم که موفقیت در این فرایند با شاخص های کمّی ارزیابی نمی شود. آنچه بیش از کمیت خواندن اهمیت دارد، کیفیت آن است. لارس اسوِندسون در بخش دیگری از کتاب فلسفۀ ترس با استناد به نیکلاس لومان می نویسد: «پیشرفت تکنولوژی چنان سریع شده است که ما زمان کافی برای جمع آوری اطلاعات نداریم و همین به نوبۀ خود منجر به تضعیف توانایی ما برای دست زدن به انتخاب های عقلانی می شود» (ص 116). این شتاب زدگی دستاورد نیکویی به ارمغان نخواهد آورد. امروز در دنیا صحبت از «آهسته خوانی» است. آهسته خوانی به معنای «کندخوانی» نیست. بلکه به معنای مطالعۀ فعالانه و همراه با «تفکر انتقادی» است. مطالعه ای که می توان آن را گفت وگویی همدلانه میان متن و مخاطب تصور کرد. مطالعه ای که با کنجکاوی و پرسشگری همراه است. توضیحات بیشتر در این زمینه را قبلاً در مقاله ای با عنوان «آهسته خوانی و بازخوانی: تأملی بر فرایند در خواندن و بهبود کیفیت مطالعه» نوشته ام. خواندن بیرون از گفتمان هر موضوع علمی، ادبی یا هنری درون «گفتمان» خاص خود شکل می گیرد و معنا می یابد. بدون آگاهی از این گفتمان نمی توان به درک درستی از موضوع مورد نظر رسید. برای «گفتمان» تعاریف متعدد و نسبتاً متفاوتی وجود دارد؛ اما به بیانی ساده می توان گفت که گفتمان مجموعه ای درهم تنیده از واژگان، مفاهیم و تعاریف مرتبط در یک زمینه است که کلیتی یکپارچه از دانش را در آن قلمرو می سازد. مجموعه ای از گفتارها و نوشتارها که به یک بدنۀ موضوعی دانش در یک دوره تاریخی هویت می بخشد و قلمرویی برای تفکر و تعامل اندیشه فراهم می آورد. گفتمان ها می توانند تاریخی، جغرافیایی یا موضوعی باشند. مثلاً می توان از گفتمان حقوق کودک در جهان معاصر سخن گفت که مجموعه ای از باورها، بحث ها و اندیشه ها دربارۀ این موضوع در روزگار ماست؛ بنابراین، من در مقام خواننده باید از حضور و سایۀ گفتمان بر متنی که می خوانم، آگاه باشم و ویژگی های آن را بشناسم. به سخنی دیگر هر بخش در سایۀ آن کلیت معنا می یابد. بدون در نظر گرفتن کلیت مورد نظر، فهم و درک ما از متن ناقص و مخدوش خواهد بود. کسانی که به خواندن گزیده هایی کوتاه از آثار نویسندگان در شبکه های اجتماعی دل خوش هستند، بی آنکه کلیت این آثار را بشناسند و با حال وهوای ذهنی نویسندگان آشنا باشند، در معرض این خطرند؛ زیرا یک جملۀ بیرون از حال وهوای متن اصلی می تواند فریبنده و حتی گمراه کننده باشد. درحالی که خواننده از این مسئله بی اطلاع است و تصور می کند با همان تک جمله به عمق موضوع پی برده است. فرجام سخن خطرات خواندن بیش از آنکه در نفس خواندن نهفته باشد، در نوع مواجهۀ ما با آثار و متون رخ می دهد. اگر ما تصویر روشنی از مهارت های خواندن در اختیار نداشته باشیم، ممکن است از خطرات ناشی از مطالعۀ سطحی، شتاب زده و بیرون از گفتمانِ مرتبط با موضوع آسیب ببینیم. ما به «مهارت های خواندن» نیاز داریم که خود بخشی از مجموعه ای بزرگ تر با عنوان «سواد اطلاعاتی» شناخته می شود. مواجهۀ منطقی و خردمندانه با منابع خواندنی هنری است که باید بیاموزیم. مرزی باریک میان «مطالعۀ کارآمد و اثربخش» و «مطالعۀ ناکارآمد و زیان بار» وجود دارد که هر خواننده ای باید در فرایند یادگیری خویش آن را بیابد. مطالعه در غیاب سواد اطلاعاتی و تفکر انتقادی نه تنها مفید نیست که می تواند خطرناک باشد. منظور از سواد اطلاعاتی مجموعه مهارت هایی است که ما را قادر می سازد نیاز اطلاعاتی خود را بشناسیم، از وجود بهترین منابع برای پاسخگویی به آن ها آگاهی یابیم، به نحو مؤثری این منابع را بکاویم، مناسب ترین بخش ها را برگزینیم و اطلاعات تازه را به نحوی با دانش قبلی خود ترکیب کنیم که منجر به خلق دانش تازه شود. دانشی که بتواند در حل یک مسئله یا رسیدن به تصمیمی درست به کار آید. کسانی که این مهارت ها را دارند، می توانند راه خویش را در انبوه منابع متنوع بیابند و هر روز دامنۀ دانش خویش را گسترش بخشند؛ بنابراین، با استناد به اصل «آزادی خواندن» باید طیف وسیعی از منابع در اختیار مشتاقان قرار گیرد و آنان با اتکا به مهارت های خود در این منابع جست وجو کنند و بر اساس نیازشان مناسب ترین آثار را انتخاب کنند. سپس با نگاهی انتقادی به ارزیابی محتوای هر یک بپردازند و در نهایت بهترین بهره را به دست آورند. منابع اسوندسن، لارس (1392). فلسفۀ ترس، ترجمه خشایار دیهیمی، تهران: نشر گمان. پناک، دانیل (1389). همچون یک داستان، ترجمه بیتا خلیلی و منصوره شجاعی، تهران: نشر ثالث. منصوریان، یزدان (1390). «آثار حرمان اطلاعاتی و نزدیک بینی معرفتی بر فرایند پژوهش»، مجله اینترنتی عطف، http://www.atfmag.info ------------ (1393). «آهسته خوانی و بازخوانی: تأملی بر فرایند در خواندن»، کتاب ماه کلیات، دوره 17، ش. 4، ص. 10-14. ------------ (1395). «از خواندن رهایی نداریم»، فصلنامه نقد کتاب اطلاع رسانی و ارتباطات. دوره 3، ش. 10، ص. ۲۰۱-۲۰۶. ------------ (1395). «نقطه نامعلوم آغاز و پایان در فرایند خواندن»، ایبنا، خبرگزاری کتاب ایران، http://www.ibna.ir. منبع: سایت انسانشناسی و فرهنگ *دانشیار دانشگاه خوارزمی

رمان 98 - رمان جدید...
ما را در سایت رمان 98 - رمان جدید دنبال می کنید

برچسب : مطالعه؛,نگاهی,متفاوت,کتاب,خوانی,خواندن,تواند,خطرناک,باشد؟, نویسنده : کاوه محمدزادگان romann بازدید : 144 تاريخ : شنبه 25 شهريور 1396 ساعت: 0:10